در حقیقت‏شعر اسلامی در پرتو قرآن به ظهور آمد و شاعر و ادیب و خطیب اسلامی‏کم و بیش از فیض حقیقت قرآنی و وحی روح القدس(وحی دل و الهام عارفانه)برخوردارشده بودند.و گر نه تباینی ذاتی میان ماده و صورت شعری صدر اسلام و عصر جاهلی‏پدیدار نمی‏شد.

به هر تقدیر هنر اسلامی به مثابه هنری مقدس همواره مبادی خود را در الهام ربانی‏اولیاء الله می‏جسته است.بدین معنی در شعر نیز شاعران در جستجوی بنیادهای متعالی آن‏بوده‏اند.و قصصی را به مثابه مبدا شعری ابداع کرده‏اند.

اولین شاعر در عالم:

می‏گویند اول کس که در عالم‏شعر گفت آدم بود.و سبب آن بود که هابیل مظلوم را قابیل مشئوم بکشت و آدم را داغ‏غربت و ندامت تازه شد،در مذمت دنیا و در مرثیه فرزند شعر گفت.همین حال رجوع به‏اصل موجب شده در پیدایی شعر دینی در عالم اسلامی،علی(ع)مظهر و نمونه کمال‏انسانی حضوری کامل داشته باشد.دیوانی منسوب به او که تقریبا شامل است‏بر 1500بیت در باب معانی دینی(ترغیب بر ترک دنیا،عبارات نیایشی،جملات اندرز آمیز درزمینه زهد و خرد)و ربانی،چنین تفکری را باز می‏گوید.در این دیوان روح شاعرانه‏جاهلی رنگ باخته و عالمی نو در عرصه حضور تخیلی و تخیل ابداعی اقامه گردیده‏است.از این نظر قرینه آن نهج البلاغه به مثابه اثر نثری امیر مؤمنان تلقی می‏گردد که اساس‏تکوین ادب دنیا و دین اسلامی است.

مدح و هجا نخستین صور شعر عصر اسلامی است ⁽⁸⁾ .در این شعر ملاحظات دینی‏کاملا داخل گردیده است،پس از صدر اسلام نیز همه فرق دینی جهت تایید تفکرات وآیینهای خود و محکومیت تفکرات رقیبان از شعر فرقه‏ای بهره می‏گرفتند.که بر آن‏می‏توان نام شعر کلام یا کلامی نهاد.

شعر در دوره امویان :

در دوره امویان شعر سیاسی به تبع فرق مختلف از شیعه،سنی،خارجی،مرجئه،جبریه، قدریه-که گاه تحت تاثیر عرف قومی و قبیله‏ای بود-و نفسانیات باطل به وجودآمد،و هر گروه سعی داشتند شاعرانی را به طرفداری برای خود مهیا کنند.در کنار این‏شعر سیاسی-کلامی،شاعرانی از جمله بعضی از خلفای اموی نیز وجود داشتند که سنن‏شعر غنائی باطل را احیاء و از شراب و عشق و لذایذ این جهانی ستایش کردند.غفلت وبعد از حقیقت اسلام و سیره نبوی و علوی،رواج زندگی شهوانی که حتی به مکه و مدینه‏نیز سرایت کرده بود و وجود خلفای بی‏دین و فاسد اموی که تنها دل مشغولیشان شراب وعشق و لذایذ این جهانی بود همراه با دوری ائمه از اریکه حکومت اسلامی مقتضی‏پیدایی مجدد این شعر بوده است.

امویان برای مبارزه با مخالفان و رقیبان یعنی شیعیان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) از شعر و جاذبه آن سوء استفاده کردند و بیشترین بهره را گرفتند.معاویه می‏گفت:«شعر رابالاترین وظیفه اخلاقی و ادبی خود قرار دهید».علاقه امویان به شعر در هر حال‏نمی‏توانست‏بدون سوء غرض سیاسی،برای تضعیف دشمنان خویش نباشد اما بااین وجود بسیاری از شاعران حتی با وجود زندگانی در فسق و فجور نمی‏توانستندحق‏گویی را بالکل فراموش کنند،بدین معنی که بر اثر تجلی حقیقت مهدی و تاثیرات‏باطنی روح ائمه اطهار در باطن و دل شاعران چه بسا که به مدح ائمه اهل بیت می‏پرداختندو کمتر جرات تعرض به ایشان در جامعه وجود داشت.یکی از ایشان‏«فرزدق‏»است که‏با وجود مطالب راست و دروغ درباره وی،مصیبت وارده نسبت‏به خانواده حضرت علی(ع)را وصف و دشمنان ایشان را نفی می‏کرد.وی مانند بسیاری از شاعران از بنی امیه‏پول می‏گرفت و در باطن طرفدار بنی‏هاشم بود و بنی امیه این را می‏دانستند ولی‏نمی‏توانستند دست‏به اقدامی جدی بر علیه وی بزنند،فی المثل،موقعی همین فرزدق‏مطالبی،بر ضد بنی امیه گفت و«مروان بن حکم‏»والی معاویه در مدینه در صدد مجازات وتنبیه فرزدق برآمد.فرزدق که آن را دانست از مدینه به بصره گریخت، مردم به مروان‏گفتند بد کردی که چنین کردی زیرا ناموس و شرافت‏خود را به دست‏شاعر مصری‏سپردی.مروان گفته مردم را پسندید،توشه راه و صد دینار برای فرزدق فرستاد تا از هجواو رهایی یابد.با این همه مهربانی،موقعی که‏«هشام بن عبد الملک‏»خلیفه اموی مناسک‏حج‏به جا می‏آورد حضرت علی بن الحسین امام سجاد(ع)را در طواف دید و او راناشناس گرفته هویتش را جویا شد.«فرزدق‏»که آنجا حضور داشت فورا قصیده‏ای درمدح اهل بیت‏سرود ⁽⁹⁾ .همچنین بود کمیت‏بن زید اسدی که همواره از سوی ائمه تاییدمی‏شد.ائمه اطهار(ع)او را مؤید به روح القدس دانستند.

اشراف اموی به زندگانی بی‏بندو بار انس گرفته بودند.اینان جامه‏های ابریشمین به تن‏می‏کردند،باده می‏نوشیدند،با کنیزکان آوازخوان رفت و آمد می‏کردند و به اکراه واعتراضهای شدید پارسایان اعتنایی نمی‏نمودند.آنها نه تنها از نعمات دنیوی بهره‏می‏گرفتند،بلکه به ارضای ممنوع‏ترین و زشت‏ترین شهوات نیز دست می‏زدند. در میان‏خلفای اموی که همه در شرابخوارگی و لا ابالیگری مستغرق بوده‏اند،بعضی نظیر«ولید بن یزید»خود اشعاری در ستایش خمر ساخته است و شعرایی نظیر«اخطل‏»در عهدایشان وصف شیشه شراب می‏کرده‏اند.تنها«عمر بن عبد العزیز»از رویه پیشینیان خودعدول کرد و چون مردی پرهیزکار و پاکدامن بود و می‏خواست مانند خلفای راشدین‏رفتار کند از شعر و شاعری فسق آمیز چشم پوشید و اعلام داشت که نه شاعر می‏پذیرد و نه‏شعر گوش می‏دهد.

مطالب فوق به وضوح نشان می‏دهد که با ظهور اسلام تا حدودی به ماده شعر قدیم‏صورت دینی زده می‏شود،و گاهی نیز به جهت فقدان قابلیت،ماده شعری به همان وضع‏می‏ماند.و در آن نحو شعری که صورت اسلام را پذیرفته،در آغاز به جهت قرب به‏فرهنگ جاهلی،قالب شعر حفظ شده بود،بدین ترتیب که شاعر پس از مقدمه‏ای درباره‏معشوق و هجران و بی‏وفایی او(نام مقدمه‏«نسیب‏»بود)،به وصف اشتر خود می‏پردازد وقدرت و فرم بدنی و توان او را در تحمل خستگی و گرما می‏ستاید،سپس به موضوع‏اصلی می‏رسد که همانا مدح حضرت رسول اکرم(ص)است ولی به تدریج این گونه‏مقدمه‏ها(یعنی نسیب و وصف اشتر)جای خویش را به مقدمه‏ای در وصف خدا و اسماء وصفات او می‏دهد و همین طور در مدح انبیاء و اولیاء و صدیقین،و سپس به موضوع‏قصیده می‏پردازد.در صورتی که شعر کوتاه باشد وصف خدا و اولیای خدا و قدسیان درابیات مختلف بیان می‏شود.

به هر حال با امویان بی‏دینی رواج پیدا می‏کند و شعر نیز نمی‏تواند از این وضع مبراباشد.گرچه در حوزه علوم و معارف هنوز یونانیت و کل مطلق یونانی سراغ مسلمین‏نیامده بود،اما گرایش به لذایذ این جهانی و فراموشی معاد و گاه چون شیطان انکار احکام‏الهی کردن،به جهت غلبه حضور و حیات انضمامی در هنر،به نمایش در می‏آید.نخستین‏شاعران نیست انگار تمدن اسلامی از جمله‏«الحطیئة‏»که به زشتی ظاهر و باطن مشهوربودند در این دوره قدرت گرفتند.حطیئة شاعری نیست انگار بود که زن و فرزند و حتی‏مادر و شخص خویش را آماج هجویات خود قرار داده بود.او از این طریق به گذران‏زندگی می‏پرداخت.در حالی که در حوزه علمی شیعه بر کنار از جامعه سیاسی-و برخی‏از جماعت پارسایان اهل سنت-طی قرن اول و اوایل قرن دوم هنوز قرآن حاکم مطلق است و حتی مذاهب فقهی رسمی چهارگانه اهل سنت و مباحث علوم شرعی شکل منظم‏و مدونی نیافته بود.

جاری شدن سیل ثروتها به دمشق و انتقال بخشی از آن به مکه و مدینه،همراه با ضعف‏ایمان موجب می‏شد موسیقی و شراب و آواز و شهوترانی در عصر اموی روز به روزافزایش یابد.در این زمان زندگی شهوانی شهری نوعی‏«غزل‏»را پدید آورد که در واقع‏صورت مبتذلی از عشق تراژیک بدوی نظیر عشق لیلی و مجنون بود ⁽¹⁰⁾ .در اینجا دیگرغزل شعر عاشقانه عمیق که بعدها سر مشق صوفیه قرار گرفته و صورت عشق حقیقی نه‏عشق مجازی پیدا کرد،نبود-با این خصوصیات که عشق مجازی پلی برای عشق حقیقی‏است. چنانچه در غزلها و اشعار حکیمانه و عرفانی به ظهورپیوست، بلکه شاعر اموی دیگر از هیچ سخنی زبان در نمی‏کشید،دقایق ناگفتنی عشق‏شهوانی، ظرافتهای زنانه و سخنان گستاخانه شرم انگیز همه را به زبان می‏آورد و در این‏وضع حتی در باب زنان خلفا و امیران نیز«نسیب‏»سروده می‏شد ⁽¹¹⁾ .خطبه و خطیبان‏به جهت‏خاص تا این حد آلوده نشده و تا حدودی سلامت‏خویش را حفظ کرده بودند، که‏علت اصلی آن عبارت بود از بار دینی فعالیتهای رسمی اجتماعی و دعوت به اسلام که درمضامین خطب وجود داشت.احتجاجات و تعرضات سیاسی در رسالات ⁽¹²⁾ این عصرحضوری جدی داشت.قصاص یا قصه گویان نیز در عصر اموی در عرصه هنر اسلامی‏ظاهر شدند.آنان تمایل مردم را به عجایب و غرایب بر می‏انگیختند و اوصاف و اعمالی ازبرای خداوند متعال نقل می‏کردند.این دوران را باید رونق اسرائیلیات و اساطیر و امانی‏نیز نامید که بعدا در تفسیر قرآن تاثیر نهاد.

شعر در دوره عباسیان :

پس از طی دوره اموی با آمدن عباسیان وجوه ذوقی تجربیات اسلامی ایرانیان در هنراسلامی غلبه کرد.در حقیقت این وجوه بالذات و بالعرض منحل در کلیت اسلام شده بود.

گرچه خلفای اولیه عباسی ظاهرا در امور دینی سخت‏گیر بودند،اما پس از هارون، سیاست‏باز اباحیت را پیش گرفته،امور دینی را تا حدودی آزاد گذاشتند.اینان اهل‏تسامح و تساهل درامر دین بودند.هر دین و عقیدتی(ملل و نحل مشرک)را آزاد گذاشته‏بودند.اما این آزادی مستلزم استبداد علیه پارسایان اهل سنت و شیعه علوی(یعنی اهل‏اسلام حقیقی)و بعضی ملل و نحل بود.شخصی چون مامون از یک طرف دار الحکمه(اغلب حکمت و عقل آزاد از وحی-یعنی حکمت فلسفی)را تاسیس و از طرف دیگرمنشا پیدایی دوره محنت(شکنجه تفتیش عقاید)در اسلام گردید،تا بازور و شکنجه‏عقیده معتزلیان را مبتنی بر مخلوق بودن قرآن بر همه تحمیل کند.

به هر تقدیر عباسیان تا دوران متوکل،سیاست تسامح و تساهل را نسبت‏به اصحاب‏عقاید و ادیان جز شیعه علوی و پارسایان اتخاذ کرده بودند و این گروه تا آنجا که اهل هنرو صنایع و ثروت بودند،مورد تعرض قرار نمی‏گرفتند و هم اینان بودند که تخم زندقه‏دوره مامون به بعد را پاشیدند-مراد از زندیقان همان آزادندیشان از دین، غیر ملتزم به‏وحی آسمانی با اخلاق اباحیت و فساد عقیده یعنی مانویان و دهری مذهبان بودند.

در چنین شرایط و اوضاعی گروهی از شاعران زندقه زده و زندیق ظهور کردند که‏علاوه بر طرح مسائل فلسفی دنباله‏رو سنن شعری امویان بودند.اینان دامنه اشعاری را که‏در باب شراب و لاابالی‏گری بود وسعت دادند و مضامینی جدید از قبیل باغ و بستان ودیگر مضامین را در شعر وارد کردند و متاثر از حکمت‏یونانی بدان عمق ملحدانه‏بخشیدند.در قرن اول از خلافت‏بنی‏عباس معاشقه با غلامان و استعمال مسکر شیوع پیداکرده و به دیگر اقوام از جمله ایرانیان نفوذ کرده بود.به طوری که شاعرانی نظیر«رودکی‏»و«ابو شعیب صالح بن محمد هروی‏»از شعرای زمان سامانیان در همین موضوعات‏اشعاری ساخته‏اند ⁽¹³⁾ .رودکی می‏گوید:

می، آرد شرف مردمی پدید آزاده‏تر از درم خرید می‏آزاد پدید آرد از بد اصل فراوان هنر است اندرین نبیذ

در پایان دوره اموی شاعران مقدمه عاشقانه قصاید( نسیب)را که به طور اجبار برهمه اشعار غالب بود گسترش دادند و آن را مستقل کردند و به صورت غزل در آوردند که‏مذکور افتاد.گروهی از شاعران در دوره عباسی نسیب را به باد مسخره گرفتند و درمضامین شعری،نیز تحولاتی پدید آوردند و فلسفه شکاکیت و ملامتیه(کلبی مذهبان) وزهد و حکمت اشراقی و تمایلات عمیق دینی باطنی در کنار موضوعات قدیم عاشقانه وتغزلی را هرچه بیشتر وارد شعر کردند.سرکردگان هنر و شعر نیست انگارانه این عصر دوتن بودند:«ابونواس‏»در شعر طرب و«ابو العتاهیه‏»در شعر حکمی و یکی دیگر که درمراتب بعد قرار می‏گیرد«بشار بن برد»است که از شاعران مشهور زندیق عصر بود و بارهااز سوی اهل دیانت طرد و تبعید شد،که بدان اشاره داشتیم،«ابو نواس‏»شاعری از شاعران‏لا ابالی بود.وی که بارها به زندقه متهم شد،اشعاری در خمریات و زهدیات(دو نوع شعراز لحاظ مضمون)دارد.«ابو العتاهیه‏»شاعر حکمی در اثر کثرت سخن درباره مرگ،رستاخیز و قضاوت روز آخرت را انکار کرد،از این رو اهل دیانت او را نیز به زندقه متهم‏کردند.او با سرودن زهدیات تحولی جدید از حیث مضامین در شعر عرب ایجاد کرد.دراین اشعار«ابو العتاهیه‏»به سست پایگی و پوچی مال دنیا اشاره می‏کند و از مرگ وگورستان و کالبدها و استخوانهایی که در آن نهفته است و یا از تلخی تعلق آدمیزاد به‏خاک سخن می‏راند.از شاعران دیگری که مشهور به شاعران حکمی(محدثین)اندمی‏توان‏«ابو العلا معری‏»و«شریف رضی‏»را در دو جریان مخالف نام برد که نکات‏فلسفی یا حکمی را در زمان انتقال فلسفه و کلام و علوم یونانی در اشعارشان واردکرده‏اند ⁽¹⁴⁾ .

رعبی که اهل ظاهر سنت و حدیث پس از دوران متوکل و بعد ترکان در مقابله با علوم‏و فرهنگ یونانی و ترویج علوم شرعی ایجاد کردند به همراه شکست‏شرک و زندقه جلی‏در شعر و نثر نیز مؤثر بود تا آنجا که اشعار هر چه بیشتر صبغه دینی یافتند.با رواج فلسفه،کلام و تصوف به تدریج‏بسیاری از مضامین و مواد اشعار خمریات و

 زهدیات که‏در حقیقت هر دو صورتی دنیوی داشتند در مقام حقیقی گذشت از عالم طبیعت و کثرات وحکمت‏یونانی اخذ می‏شود،و صورت دینی و عرفانی پیدا می‏کند.بی‏تردید ورود فلسفه‏یونانی توانست‏به نحوی محرک متفکران اسلامی در بسط هنر دینی باشد.فلسفه یونانی‏به مثابه ماده برای صورت نوعی اسلام قرار گرفت.عرفان و پیدایی غزل عرفانی شعردینی را مستقر ساخت و تجربه دینی در عرصه هنر را به سنت محکمی تبدیل و مستقرنمود.