مقاله علمى معمولاً در نتیجه پژوهش منطقى، ژرف و متمرکز نظرى، عملى یا مختلط، به کوشش یک یا چند نفر در یک موضوع تازه و با رویکردى جدید با جهت دستیابى به نتایجى تازه، تهیه و منتشر مىگردد.
(اعتماد و همکاران، 1381، ص2) چنین مقالهاى در واقع گزارشى است که محقق از یافتههاى علمى و نتایج اقدامات پژوهشى خود براى استفاده سایر پژوهشگران، متخصصان و علاقهمندان به دست مىدهد.
تهیه گزارش از نتایج مطالعات و پژوهشهاى انجام شده، یکى از مهمترین مراحل پژوهشگرى به شمار مىرود؛ زیرا اگر پژوهشگر نتواند دستاوردهاى علمى خود را در اختیار سایر محققان قرار دهد، پژوهش او هر اندازه هم که مهم باشد، به پیشرفت علم کمکى نخواهد کرد؛ چون رشد و گسترش هر عملى از طریق ارائه و به هم پیوستن دانشِ فراهم آمده از سوى فردفرد اندیشمندان آن علم تحقق مىیابد.
همان طور که پژوهشگر پیش از اقدام به پژوهش، نیازمند توجه و بررسى یافتههاى علمى پژوهشگران قبل از خود است تا بتواند یافتههاى علمى خود را گسترش بخشد، دیگران نیز باید بتوانند به یافتههاى پژوهشى او دسترسى پیدا کنند و با استفاده از آنها فعالیتهاى علمى خود را سازمان داده، در ترمیم و تکمیل آن بکوشند.
از امتیازهاى مهم یک مقاله مىتوان به مختصر ومفید بودن، بِروز بودن و جامع بودن آن اشاره کرد؛ زیرا محقق مىتواند حاصل چندین ساله پژوهش خود در یک رساله، پایاننامه، پژوهش، یا حتى یک کتاب را به اختصار در یک مقاله علمى بیان کند تا پژوهشگران دیگر بتوانند با مطالعه آن مقاله از کلیات آن آگاهى یابند و در صورت نیاز بیشتر، به اصل آن تحقیقات مراجعه کنند.
بدین منظور، امروزه نشریات گوناگونى در زمینههاى مختلف علمى- پژوهشى نشر مىیابد و مقالههاى به چاپ رسیده در آنها، اطلاعات فراوانى را در اختیار دانش پژوهان قرار مىدهند. لازم است محققان با شیوه تدوین مقالات علمى آشنا باشند تا بتوانند با استفاده از شیوههاى صحیح، با سهولت، نتایج تحقیقات و مطالعات خود را به صورت مقاله در اختیار علاقهمندان قرار دهند.
نوشتن مقاله مستلزم رعایت اصولى در ابعاد مختلف محتوایى، ساختارى و نگارشى است.
2. ملاکهاى محتوایى مقاله(2)<\/h3>
یکى از مهمترین ابعاد مقاله علمى، محتواى علمى و ارزشمندىِ کیفى آن است. مقاله باید یافتههاى مهمى را در دانش بشر گزارش نماید و داراى پیامى آشکار باشد؛ بنابراین پیش از تهیه مقاله، محقق باید از خود بپرسد که آیا مطالب او آنقدر مهم است که انتشار آن قابل توجیه باشد. آیا دیگران از آن بهره خواهند برد؟ و آیا نتایج پژوهش او، کار آنها را تحت تأثیر قرار خواهد داد؟ (هومن، 1378، ص 82).
در اینجا به چندین اصل مهم از اصول و معیارهاى محتوایى پژوهش علمى اشاره مىگردد که توجه به آنها قبل از تهیه مقاله به ارتقاى کیفیت آن کمک مىنماید.
الف) فرایند «تفکر»: تفکر، تلاش براى معلوم کردن مجهول با استفاده از علوم موجود است. (غرویان، 1368، ص11) بنابراین اساسىترین محور محتوایى یک پژوهش علمى، آن است که مجهولى را روشن نماید. بر این اساس، هر پژوهش علمى در پى پاسخ دادن به پرسشهایى است که تاکنون براى مخاطبان کشف نشده است. از این رو پژوهش علمى همیشه با طرح یک یا چند سئوال آغاز مىشود که محقق در صدد پاسخگویى به آنهاست.
ب) منطقى بودن: منطق که راه درست اندیشیدن (تصور) و صحیح استدلال آوردن (تصدیق) را مىآموزاند، (مطهرى، 1372، ص 21) ابزار ضرورى یک مقاله علمى است و محقق باید شایستگى لازم را در استدلال آوردن، تحلیل محتوا و نتیجهگیرى داشته باشد. قواعد تعریف، طبقهبندى، استنباطهاى قیاسى و استقرایى، روشهاى مختلف نمونهبردارى و غیره همه از ویژگىهاى منطقى یک مقاله علمى است که محقق باید به آنها توجه داشته باشد. (هومن، 1374، ص 19).
ج) انسجام و نظامدار بودن: مرتبط بودن اجزاى مختلف مقاله با همدیگر، همچنین متناسب بودن آنها با عنوان مقاله و ارتباط عناوین فرعى با همدیگر، از جمله مواردى است که به تحقیق، یکپارچگى و انسجام مىبخشد. بر این اساس، محقق باید عناوین فرعى مقاله خود را با نظمى منطقى از یکدیگر مجزا کرده، ارتباط بخشها را مشخص نماید.
د) تراکمى بودن: از آنجا که هدف پژوهش پاسخ به سئوال هایى است که تا آن زمان دست کم از نظر محقق، پاسخى منطقى براى آن وجود نداشته است، هر پژوهش علمى باید از یک سو به منظور کشف دانش جدید، و از سوى دیگر، براى تکمیل دانش، صورت پذیرد. بنابراین هدف اصلى یک مقاله، کشف یا تکمیل دانش بشرى است، نه تکرار دوباره آن با عبارات مختلف. (هومن، 1374، ص 20).
ر) تناسب موضوع با نیازهاى فعلى جامعه علمى: هر پژوهش علمى باید نیازهاى اساسى جامعه علمى خود را در نظر گرفته، در صدد حل آن مسایل برآید؛ بنابراین از طرح موضوعاتى که از اولویت تحقیقى برخوردار نیستند و جامعه علمى، بدانها نیاز ندارد، باید احتراز نمود.
س) خلاقیت و نوآورى: هر تحقیق علمى زمانى مىتواند در ارتقاى سطح دانش، موفق و موثر باشد که از فکرى بدیع و خلّاق برخوردار باشد. مقالاتى که به جمع آورى صِرف بسنده مىکنند، نمىتوانند سهم عمدهاى در پیشرفت دانش بشرى داشته باشند.
ص) توضیح مطلب در حدّ ضرورت: از جمله مواردى که محقق در گزارش نویسى پژوهش خود (مقاله) باید بدان توجه کند، پرهیز از حاشیهروى و زیادهگویىِ افراطى است؛ همچنان که خلاصهگویى نباید به حدّى باشد که به ابهام و ایهام منجر شود؛ بر این اساس محقق باید به حدّى مطالب را تبیین کند که مقصود وى براى خواننده، روشن شود.
ط) متناسب بودن با نظریهها: هر رشته علمى، متشکل از نظریهها و قوانینى است که مورد اتفاق صاحبنظران آن فن است؛ از آنجا که تحقیقات علمى در این پژوهشگاه در حیطه مشترک علوم انسانى- اسلامى است، یافتههاى به دست آمده در تحقیقات میدانى یا توصیفى نباید با اصول مبانى دینى و همچنین با قوانین کلى آن رشته تخصصى منافات داشته باشد.
ع) اجتناب از کلى گویى: هدف نهایى علم، صورتبندى یک «نظریه»(3) و «تبیین کردن»(4) یکى از اصول مهم نظریه است. (دلاور، 1371، ص 33) از این رو محقق باید بتواند مباحث علمى خود را به روشنى توضیح دهد و با زبان گویا آن را تبیین و از کلى گویى اجتناب نماید.
ف) گزارش روششناسى تحقیق: «تحقیق»(5) فرایندى است که از طریق آن مىتوان درباره ناشناختهها به جست و جو پرداخت و از آن، شناخت لازم را کسب کرد. در این فرایند چگونگى گردآورى شواهد و تبدیل آنها به یافتهها «روششناسى»(6) نامیده مىشود. این سئوال که چگونه دادهها باید گردآورى شود و مورد تفسیر قرار گیرد،
به طورى که ابهام حاصل از آنها به حداقل ممکن کاهش یابد؟» از موارد مهم تحقیق علمى است. (سرمد و همکاران، 1379، ص 22). یک تحقیق علمى زمانى مىتواند مطالب خود را به اثبات برساند که از روش گردآورى مناسبى برخوردار، و آن روشها در مقاله به خوبى بیان شده باشد.
3.ساختار مقاله علمى <\/h3>
نوشتن مقاله مستلزم داشتن طرحى مدوَّن است. در گزارش یک تحقیق نه تنها باید ارزشهاى محتوایى را مراعات کرد، بلکه باید از ساختار روشمندى نیز پیروى کرد. امروزه تحقیقات فراوانى انجام مىشود، اما تنها بخش کوچکى از آنها در مقالات منتشر مىگردد. یکى از دلایل آن، عدم مهارت محقق در تهیه و تدوین ساختارى مقاله علمى است.
ساختار مقاله و تهیه گزارش از یک پژوهش علمى، با توجه به روش به کار گرفته شده در پژوهش، متفاوت است. دانشمندان در یک تقسیم بندى کلى، روشهاى استفاده شده در علوم را به دو دسته تقسیم مىکنند. روشهاى کمى که در آنها از دادههاى کمّى در تحقیق استفاده مىشود (تحقیقات میدانى) و روشهاى کیفى که در آنها از دادههاى کیفى (تحقیقات کتابخانهاى) استفاده مىشود.(سرمد و همکاران، 1379، ص 78).
مراحل گزارش یک پژوهش (مقاله) با توجه به روش اتخاذ شده در تحقیق، با تفاوت هایى بیان مىگردد.
به دلیل یکسان بودن هر دو روش در مراحل مقدماتى، و براى پرهیز از تکرار در اینجا مراحل مقدماتى را به صورت مجزا مىآوریم.
