«سرت درد می‌کند» برو یک استامینوفن بخور. گلودرد داری، چند تا کپسول بخوری خوب می‌شوی. یک سرماخوردگی ساده که دکتر رفتن نمی‌خواهد. برو شربت و قرص سرماخوردگی از داروخانه بگیر و...»
این‌ها جملات آشنایی است که بسیاری از ما شنیده‌ایم و احتمالاً به دیگران گفته‌ایم تا آنجا که به اصطلاح ـ برای خودمان یک پا ـ پزشک شده‌ایم و خیلی از دردهایمان را خودمان به کمک داروخانه‌هایی که در کشوها و کمدهای خانه ساخته‌ایم، درمان می‌کنیم.
فرهنگ خوددرمانی به قدری در کشور ما رواج یافته است که کمتر کسی برای بیماری‌های سطحی به پزشک مراجعه می‌کند؛ و در صورت رجوع به پزشک، به دلیل فرهنگ غلط مصرف دارو یا داروهای بیشتری از داروخانه‌ها تهیه می‌شود و یا پیش از آنکه به طور کامل تمام شوند، مصرف آنها قطع و همین موضوع سبب می‌شود که همیشه در خانه بیش از حد نیاز دارو وجود داشته باشد و دیگر زحمت رفتن به داروخانه و یا مطب پزشک ـ برای گرفتن نسخه جدید ـ کم شود. متأسفانه عده زیادی از مردم با همین روش و به شکل خودسرانه(!) خوددرمانی می‌کنند و با وجود هشدار مکرر پزشکان، داروسازان و حتی اورژانس نسبت به عواقب درمان‌های بدون مشورت با پزشک، همچنان به این روال ادامه می‌دهند.
در این بین مشخص نیست که انگشت تقصیر را به طرف چه کسی باید نشانه گرفت. مردم که به مصرف بیش از اندازه دارو عادت کرده‌اند؛ پزشکان که بی‌توجه به عواقب شیمیایی، بیش از نیاز بیمار، دارو تجویز می‌کنند؛ داروخانه‌ها که بدون نسخه و بررسی دقیق وضع بیمار و براساس درخواست آنان به هر میزان، دارو در اختیارشان قرار می‌دهند و یا وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی که تاکنون هیچ رویه یا برنامه جدی برای کاهش میزان مصرف دارو ارائه نداده است؟
مردم داروخور
با وجود هشدار و آمارهای موجود درباره مصرف بی‌رویه دارو در کشور، این روند همچنان با سرعت رو به افزایش است؛ به طوری که طبق آخرین بررسی‌ها ایران به لحاظ میزان مصرف دارو، جزو 20 کشور رده نخست دنیاست و در آسیا ـ بعد از چین ـ مقام دوم را دارد. گفته می‌شود هر ایرانی به طور متوسط سالانه 338 قلم دارو مصرف می‌کند که این میزان حدود 2 تا 4 برابر استاندارد جهانی است.
به گفته کارشناسان و پزشکان، بسیاری از مردم بدون در نظر گرفتن کارکردهای یک دارو، در شرایط مختلف، اقدام به مصرف آن می‌کنند که این مصرف‌های بدون مشورت، عواقب سوئی از جمله مسمومیت‌های دارویی، درمان نشدن ، افزایش غلظت دارو در خون و حتی مرگ به دنبال دارد.
مُسکن اضافه
حتماً پیش آمده است و به خاطر سپرده‌اید، هنگامی را که پشت پیشخوان داروخانه منتظر پذیرش نسخه یا تحویل دارو بوده‌اید، فردی از پزشک داروساز درخواست کند، علاوه بر نسخه اصلی، دو بسته استامینوفن یا مسکن یا یک داروی دیگر هم به او بدهد، چنین درخواست‌هایی آنقدر رواج یافته است که تقریباً تمام متصدیان داروخانه‌ها به لبخندهای مهربان متقاضیان هنگام درخواست داروهای اضافه بر نسخه، عادت کرده‌اند و ناچار اطاعت امر می‌کنند. اما به راستی این روش ابتیاع دارو تا چه اندازه در شکل‌گیری فرهنگ غلط مصرف دارو تأثیر دارد؟
دکتر فرامرز بیرشک، پزشک داروساز و مسئول داروخانه در گفت‌وگو با اطلاعات درباره علت‌های شیوع بیماری خوددرمانی در کشور، می‌گوید: «مهمترین دلیل آن وضع بد اقتصادی، قیمت پایین دارو و همکاری نکردن سازمان‌های وابسته است.»او می‌گوید: «خیلی‌ها، داروخانه‌ها را مقصر می‌دانند در حالی که وقتی فردی به داروخانه مراجعه و درخواست داروهای مجاز یا همان OTC می‌کند، پزشک داروساز در یک عمل انجام شده قرار می‌گیرد و به ناچار دارو را در اختیار او قرار می‌دهد که البته این کار خارج از عرف هم نیست، منتهی در شرایط خاص خود. در بسیاری از مواقع هم پیش آمده که داروساز تشخیص می‌دهد که بیمار نیازی به یک داروی خاص ـ آن هم به مقدار زیاد ـ ندارد و از تحویل آن خودداری می‌کند و در نتیجه، کار به مشاجره و درگیری لفظی کشیده می‌شود.»
او 16 قلم مسکن سطحی، آنتی‌بیوتیک، ویتامین، پماد جلدی و قطره چشمی را جزو پرمصرف‌ترین اقلام دارویی بدون نسخه می‌داند و می‌افزاید: «داروهایی که بدون مشورت و صلاحدید پزشک مصرف شود، حتی اگر مجاز هم باشد، عواقب و پیآمدهای زیادی به دنبال دارد و باید توجه داشت که داروهای OTC هم طبق شرایط خاصی مصرف شوند و صرف مجاز بودن آنها، دلیل بی‌خطر بودنشان نیست.»
داروهای مجاز
داروهای مجاز یا همان OTCها حدود 200 قلم دارو مانند: استامینوفن، ایبوپروفن، دیفن هیدرامین، و دیگر مسکن‌ها هستند که بیماران بدون نسخه آنها را از داروخانه‌ها تهیه می‌کنند؛ داروخانه‌ها اجازه ندارند به جز داروهای OTC داروی دیگری را بدون نسخه پزشک در اختیار بیماران قرار دهند.
با وجود اینکه مصرف داروهای مجاز در مواقع نیاز، بی‌خطر اعلام شده است، اما براساس آمار داروخانه‌ها، درخواست مردم برای تهیه این داروها ، مشکل‌ساز است.
دکتر سعید واقفی، دبیر انجمن داروسازان ایران چندی پیش درباره نحوه مصرف غلط دارو، گفته بود: «مصرف نکردن دارو تا آخر، موجب انباشت انواع دارو در منزل می‌شود و با بازگشت دوباره بیماری، بیماران اقدام به درمان خودسرانه یا داروهای باقی‌مانده می‌کنند، در حالی که هر قلم دارو با توجه به شدت بیماری، تجویز می‌شود و حتماً باید تا آخر مصرف شود؛ علاوه بر آن در بسیاری از مواقع، شیوه درمان بیماری‌های مشابه، متفاوت است و نباید خودسرانه از داروهای قبلی برای درمان بیماری جدید استفاده کرد.»
او تصریح کرده بود: «صنعت داروسازی ایران در مقایسه با کشورهای همتراز به شدت رشد کرده است و اکنون از این نظر وضع بسیاری خوبی داریم، اما در فرهنگ استفاده از دارو با مشکل مواجه هستیم. آموزش نقش مؤثری در این زمینه دارد و رسانه‌ها درباره این آموزش‌ها، نقش خود را به خوبی ایفا نکرده‌اند.
نسخه‌های بی‌منطق
در شکل‌گیری فرهنگ نامناسب مصرف دارو، نسخه‌های پزشکان هم بی‌تأثیر نبوده است. بسیاری از پزشکان، صرفاً به درخواست بیمار و برای جلب اعتماد او، اقدام به نوشتن داروهای درخواستی می‌کنند و داروخانه‌ها مجبور به تحویل دارو به مقدار نوشته شده هستند.
دکتر سلیمانی، رئیس کمیته کنترل نسخ و تجویز منطقی داروها،عادت به نسخه‌نویسی و آموزش غلط جامعه پزشکی را سبب رواج فرهنگ مصرف بی‌رویه دارو و تشکیل کمیته کنترل نسخ می‌داند.
او می‌گوید: «فعالیت کمیته یاد شده به این شکل است که تمام نسخه‌ها از سوی داروخانه‌ها برای بازخوانی و بررسی به این مرکز منتقل می‌شود؛ اگر نسخه‌ای از شاخص‌های منطقی تجویز دارو، تبعیت نکرده باشد اخطار و توبیخ پزشک را در پی دارد و در بعضی موارد به تعلیق پروانه پزشک منجرمی شود.»
علاوه بر تجویز بیش از اندازه دارو از سوی پزشکان، نوشتن نسخه در دفترچه فردی به جای فرد دیگر، از عواملی است که فرهنگ مصرف بیش از اندازه دارو را گسترش داده است. هرچند تاکنون برخوردی جدی با پزشکانی که داروی چند نفر را با یک دفترچه بیمه تجویز می‌کنند، انجام نشده است، اما شرکت‌های بیمه‌گر می‌گویند: «این موضوع را دنبال و پزشک را بازخواست می‌کنند.»
از خود درمانی تا مرگ
تمام پزشکان در این موضوع اتفاق نظر دارند که خاصیت و عملکرد یک قلم دارو، همیشه و در همه شرایط، یکسان نیست و به همین دلیل، مصرف همیشگی یک قلم دارو در شرایط مختلف، عواقب خطرناکی را در پی خواهد داشت.
مصرف نادرست و نابه‌جای دارو، علاوه بر هزینه‌های اضافه و از دست دادن سلامتی، عوارض جانبی زیادی در پی دارد. علت بستری شدن 10 تا 20 درصد از بیماران در بیمارستان‌ها، عوارض دارویی اعلام شده است که به مسمومیت ناشی از مصرف دارو، مرتبط می‌شود.
دکتر قانع، رئیس مرکز اطلاع‌رسانی داروها و سموم در این باره به ما، می‌گوید: « به طور کلی آگاهی نداشتن از شیوه‌های درمان، سبب افزایش فرهنگ خود درمانی می‌شود. فرد یک سری علائم را می‌بیند و فکر می‌کند، بیماری فعلی همان بیماری قبلی است؛ حال آن که در بیشتر مواقع فقط علائم مشابه و بیماری متفاوت است. اصول صحیح مصرف دارو، تأیید پزشک است. هر دارو نباید با داروهای مصرفی قبلی و بعدی، تداخل داشته باشد. چون بعضی از داروها، آنزیم‌های کبدی را تحریک می‌کنند، بنابراین داروی قبلی متابولیزه می‌شود و غلظت خون پایین می‌آید و تأثیر داروی مصرفی کاهش می‌یابد. این اتفاق ممکن است، حین مصرف داروهای مهم ـ مثل داروهای بیماری صرع یا بیماری‌های اعصاب ـ رخ دهد.»
دکتر قانع، می‌گوید: «آنتی‌بیوتیک‌ها هم چنین شرایطی دارند، یعنی اثر داروهای دیگر را از بین می‌برند یا اثر داروی قبلی را افزایش می‌دهند؛ بنابراین مصرف خودسرانه آنها در حین مصرف یک قلم داروی دیگر، خطرناک است؛ هرچند که جز داروهای مجاز یا OTC باشند.»
او می‌افزاید: «بیشترین مورد مسمومیت دارویی، ناشی از مصرف بیش از حد داروست، اما در بسیاری از موارد نیز تداخل مصرف، عوارض شدیدی در پی دارد. ارزان بودن قیمت دارو به نسبت درآمد، علت دیگر دسترسی آسان و سهل‌الوصول مردم به داروهاست که پی‌آمد زیانباری دارد. البته عوارض جانبی دارو بسته به پذیرش جسمی بیمار، تفاوت دارد؛ اما در بیشتر موارد به خاطر تداخل داروهایی به مسمومیت‌های شدید ـ حتی در مواردی به مرگ بیمار ـ می‌انجامد.»
دکتر قانع، انواع دگزامتازون، آنتی‌بیوتیک و داروهای تزریقی را در صدر فهرست داروهای مورد تقاضای مردم جای می‌دهد و بیشترین موارد مسمومیت دارویی را در بین کودکان شش ماهه تا شش ساله، عنوان و تصریح می‌کند: «بسیار پیش آمده که فردی به صورت خودسرانه دارو مصرف کرده و موقتاً بهبود یافته، اما بعد از مدتی به شکل ناگهانی، بیماری با شدت چند برابر به سراغ او آمده است. چون نسبت به درد یا بیماری بی‌توجه بوده و به مصرف چند مُسکن اکتفا کرده و برای درمان جدی اقدام نکرده است؟
متأسفانه بسیاری از کودکان و نوجوانان ـ در سنین پایین ـ به مصرف مُسکن‌ها برای دردهای کوچک و قابل تحمل، عادت کرده‌اند، چون الگوی آنان بزرگسالانی هستند که با صلاحدید خود، دارو مصرف می‌کنند، در نتیجه چنین وضعی طبیعی است و جامعه پزشکی نیز به این سمت (خواست مردم) سوق یافته است و هر روز شاهد تحریر نسخه‌هایی پربارتر از دیروز هستیم. بسیاری از پزشکان به صراحت می‌گویند: «مواقعی که سعی در درمان بیمار بدون دارو و یا با حداقل داروی ممکن می‌کنیم، بیمار اعتراض می‌کند و تجویز نکردن دارو را دلیلی بر بی‌تجربگی و متخصص نبودن پزشک می‌داند.» در چنین شرایطی طبیعی است که پزشکان ترجیح می‌دهند مطابق ذائقه داروپسند بیماران خود، نسخه‌های بلندبالا بنویسند.
داروخانه‌ها هم که تکلیفشان روشن است. آنان در مقابل نسخه‌های نوشته شده پزشکان، مأمور هستند و معذور! و فقط زحمت برداشتن قرص‌ها و شربت‌ها را از قفسه‌ها و تحویل آنها به مشتریان را می‌کشند. نقش وزارت بهداشت، بیمه‌ها و ارگان‌های ذیربط ـ که حلقه گمشده این زنجیره هستند ـ در این میان مشخص نیست.
اگر دارو را در بسیاری مواقع، یک کالای غیرضروری قلمداد کنیم، اشتباه نکرده به بیراهه نرفته‌ایم؛ چرا که خرید پی در پی و انباشتن دارو و ساخت داروخانه شخصی ـ مثل کتابخانه شخصی ـ در منزل، ما را از تهیه دارو بی‌نیاز می‌کند. و چه بسا روزی فرا رسد که دیگر نیازی به ابتیاع هیچ قلم دارویی از داروخانه‌های بیرون از منزل و عمومی نباشد!
پریا سپهری
چند دستور برای مصرف دارو:
شرکت‌های دارویی هر ساله، داروهای جدیدی را به پزشکان معرفی می‌کنند. این داروها به طور مجزا باعث بهبود بیماری‌ها می‌شوند یا دردها را تسکین می‌دهند، اما استفاده همزمان از همین داروهای مفید، مضر و حتی مرگبار است بنابراین اگر می‌خواهید از داروهای بدون نسخه استفاده کنید، بد نیست به موارد زیر توجه داشته باشید:
1ـ به پزشک خود بگویید چه داروهایی مصرف می‌کنید.
این مساله به پزشک کمک می‌کند تا اشراف بهتری نسبت به تاریخچه پزشکی شما داشته باشد. فایده این قضیه پرهیز پزشک از تجویز داروهایی است که با داروهای دیگر تداخل اثر دارد. اگر همزمان توسط چند پزشک تحت درمان هستند، باید هر یک از پزشکان درباره داروهای تجویز و مصرف شده، اطلاعات کافی داشته باشند.
2ـ برنامه مصرف داروها را بنویسید.
در یک برگه؛ تعداد و مقدار داروهای مصرفی خود را در شبانه روز بنویسید. سعی کنید همه چیز دقیقاً مشخص باشد. در این برگه، عوارض جانبی شایع و روش نگهداری هر دارو را از روی بروشور مشخصات دارو یادداشت کنید. البته اغلب داروها را باید در محیط خشک و خنک و به دور از نور و یخ‌زدگی نگهداری کنید.
جالب اینکه بر خلاف تصور رایج، حمام و آشپزخانه برای نگهداری داروها، محیط مناسبی نیستند؛ چرا که حرارت و رطوبت باعث فساد داروها و کاهش تاثیر آنها می شود.
3ـ پرهیز آگاهانه
می‌دانید چطور ممکن است، آب گریپ فروت با آن همه خاصیت، برایتان مضر باشد؟ آب گریپ‌فروت با اثر برخی داروها تداخل می‌کند و به همین دلیل مصرف همزمان آنها با هم، مضر است، مثلا مصرف همزمان داروهای ضد کلسترول از خانواده استاتین‌ها (مثل لواستاتین و آتروواستاتین)، با آب گریپ‌فروت تداخل ایجاد می‌کند.
همچنین مصرف الکل و کافئین، بلند کردن بارهای سنگین و مصرف داروهای مسکن از قبیل استامینوفن و ایبوپروفن در صورت مصرف همزمان با برخی داروها، خطرناک است.
حتماً با پزشک خود رو راست باشید و دستورات او را برای پرهیز از برخی غذاها، داروها و فعالیت‌های مضر رعایت کنید.
4ـ داروهایتان را با کسی شریک نشوید. در مدرسه به ما آموزش داده‌اند که اموالتان را با دیگران تقسیم کنید، چون باعث دوستی و محبت می‌شود. اما وقتی پای دارو به میان می‌آید، بهتر است به آموزش‌های دوران مدرسه بی‌توجه باشیم. دو بیمار می‌توانند مقدار مساوی از یک دارو را مصرف کنند، ولی یک نفر از آنها کمی خواب‌آلود می‌شود و دومی به کما می‌رود.
عملکرد دارو در بدن افراد متفاوت است؛ دارو برای هر فرد به طور اختصاصی تجویز می‌شود، بنابراین هرگز داروی خود را با کسی شریک نشوید و از داروی افراد دیگر استفاده نکنید، چون ممکن است عوارض مرگباری داشته باشد. اگر هم عوارضی بروز نکند، مطمئناً تاثیر درمانی دارو به طور چشم افسایی کاهش خواهد یافت.
