امروزه بر اثر پیشرفت سریع علوم و تکنولوژی ویافته‌های جدید روانشناسی و تعلیم و تربیت ، مفهوم آموزش و پرورش به کلی دگرگون شده و دامنه آن نیز گسترش یافته است. نقش تعلیم و تربیت جدید آن است که استعدادها و تواناییهای دانش‌آموزان را شکوفا نموده و آنان را برای شرکت در فعالیتهای سازنده جوامع پویای بشری آماده سازد به نحوی که سعادت واقعی افراد و جوامع تأمین گردد. نیل به این هدف
مستلزم ایجاد تغییرات مطلوب در رفتار دانش‌آموزان است بدین معنی که هر یک از مواد و برنامه‌های آموزشی درنگرشها، علایق، تواناییهاورفتاردانش‌آموزان تغییرات معینی را به وجد آورد. بر این اساس ارزشیابی، نظارت
و کنترل تغییرات رفتاری دانش‌آموزان از جایگاه بسیار
خطیر و نقش تعیین کننده‌ای برخوردار است. ارزشیابی به عنوان بخش جدایی ناپذیر فرایند آموزش و پرورش به شمار می‌رود بنابراین تنها به امتحانات پایانی اعم از پایان سال، ثلث یا نیمسال تحصیلی محدود نمی‌شود بلکه برای مقاصد مختلف، به صورت‌های گوناگون و به طور مستمر همراه با آموزش و پرورش دانش‌آموزان انجام می‌گیردننانچ ارزشیابی براساس اصول و موازین علمی صورت گیرد آن را می‌توان مهم‌ترین رکن آموزش و پرورش و موثرترین عامل برای بهبود کیفیت یادگیری دانش‌آموزان در جهت تعلیم و تربیت به شمار آورد. بر این اساس ارزشیابی، نظارت و کنترل تغییرات رفتاری دانش‌آموزان تغییرات رفتاریداش‌آموزان از جایگاه بسیار خطیرو نقش تعیین کننده‌ای برخوردار است.ارزشیابی به عنوان بخش جدایی ناپذیر فرایند آموزش و پرورش به شمار می‌رو د بنابراین تنها به امتحانات پایانی اعم از پایان سال، ثلث یا نمیسال تحصیلی محدود نمی‌شود بلکه برای مقاصد مختلف، به صورت‌های گوناگون و به طور مستمر همراه با آموزش و پرورش دانش‌آموزان انجام می‌گیرد.چنانچه ارزشیابی بر اساس اصول و موازین علمی صورت گیرد آن را می‌توان مهم‌ترین رکن آموزش و پرورش و مؤثرترین عامل برای بهبود کیفیت یادگیری دانش‌آموزان در جهت تعلیم و تربیت بشمار آورد.
فصل دوم: کلیات
- امتحان باید تحقق هدف‌های آموزشی را در هر یک از مواد درسی ارزیابی کند.
- سوالات امتحانی باید با محتوای مواد آموزشی سازگار باشد، توانایی و مهارت دانش‌آموزان را در سطوح مختلف هدف‌های تربیتی مورد سنجش قرار دهد و از میان تمامی هدف‌های تربیتی مورد سنجش قرار دهد و از میان تمامی سئوالات ممکن در رابطه با هدف‌های رفتار و محتوای هر درس به گونه‌ای انتخاب شوند که نمونه جامعی از آموخته‌های دانش‌آموزان را مورد سنجش قرار هند.
- محتوای امتحان باید متناسب با هدفهایی باشد که امتحان برای آن هدفها انجام گیرد.
- نوع و چگونگی هر یک از پرسش‌های امتحانی باید متناسب با نوع رفتار مورد اندازه‌گیری باشد.
- امتحان باید طوری طرح ریزی شود که نتایج آن تا حد امکان به دور از خطای اندازه‌گیری باشد.
فصل سوم: آزمون تشریحی و کاربرد آن
آزمونهای تشریحی یا انشایی به آزمونهایی اطلاق می‌شود که پاسخ سئوالات آنها از یک پاراگراف تا یک انشا یا مقاله‌ی کامل را شامل شود.
- قواعد تهیه سئوالات انشایی (گسترده پاسخ)
1- سوال باید طوری تهیه نمود که به طور مستقیم به هدف مورد اندازه‌گیری مربوط باشد.
2- سوال را باید طوری نوشت که موضوع مهمی را مورد سنجش قرار دهد.
3 صورت سوالهای انشایی باید، هم از نظر آیین نگارش و هم نظر رسم الخط واضح و مشخص باشد.
4- در تهیه سئوالات انشایی، از کاربرد کلمات «چه کسی»، «چه وقت»، «کجا» و... (کلماتی که حکایت از اندازه‌گیری امور جزئی و کم اهمیت می‌نماید) باید پرهیز نمود.
5- به پاسخ‌دهندگان حق انتخاب چند سوال از میان تعدادی سوال داده نشود.
6- زمان کافی به پاسخ دهندگان داده شود و حتی‌الامکان برای هر سوال وقت جداگانه‌ای پیشنهاد شود.
7- با نوشتن سوالاتی که به جواب کوتاه نیاز دارند تعداد سوالات افزایش داده شود.
8- سوالات انشایی با واژه‌ها یا عباراتی از این قبیل شروع شود.
«مقایسه کنید»، «دلایل این امر را بنویسید»، « مثالهای اصیل و ابتکاری این موضوع را ذکر کنید»، «چگونگی این امر را توضیح دهید»، «نتایج این رویداد را پیش‌بینی کنید» و...
9- استفاده از سوالات انشایی را باید به هدفهایی محدود نمود که با سایر انواع آزمونها به خوبی قابل سنجش نیستند.
10- در سوالاتی که برای سنجش توانایی ارزشیابی آزمون شونده تهیه می‌شوند از موقعیت‌های بدیع تازه استفاده شود.
11- سوالات مربوط به مطالب و عقاید بحث‌انگیز باید از آزمون‌شونده بخواهد تا شواهد لازم برای مستندکردن عقیده انتخابی خود بیان کند نه این که از او خواسته شود تا صرفاً عقاید شخصی خود را شرح دهد.
تذکر 1- تواناییهای ذهنی و مهارتهایی که با سوالات انشائی (گسترده پاسخ) می‌توان سنجید، کاربرد، تجزیه و تحلیل، ترکیب و ارزشیابی می‌باشد.
تذکر 2- از سوالات انشایی (گسترده پاسخ) بهتر است همراه با سایر سوالات در امتحانات پایانی اعم از پایان سال، ثلث یا نیمسال تحصیلی استفاده شود.
قواعد تصحیح سوالات انشایی (گسترده پاسخ)
1- پاسخ هر سوال تنها بر اساس هدفی که در آن گنجانده شده است تصحیح شود.
2- از پاسخهایی که به عنوان نمونه برای پرسشها تهیه شده به عنوان کلید استفاده شود، لیکن از دانش‌آموزان با هر عبارتی که مفاهیم مورد نظر را ارائه نمایند پذیرفته شود.
3- تمام پاسخهای آزمون شوندگان را به یک سوال تصحیح نموده و بعد پاسخهای مربوط به سوال دوم و...، تا آخر به همین ترتیب ادامه یابد.
4- در موقع تصحیح برگه‌های امتحانی از شناسایی نام صاحبان آنها خودداری شود.
5- اگر هر یک از اوراق توسط چند نفر جداگانه نمره داده شود میانگین این نمرات ملاک معتبرتری برای ارزشیابی پاسخها خواهد بود. (معدل‌گیری از نمره‌های چند مصحح بر اعتبار و عینیت ارزشیابی می‌افزاید)
فصل چهارم: آزمونهای محدود پاسخ و کاربرد آنها
دو نوع سوالات محدود پاسخ وجود دارد.
1- وقتی که یک سوال مطرح می‌شود و دانش‌آموزان باید سوال را با استفاده از یک کلمه یا عبارت پاسخ دهند. (پرسشی)
2- وقتی که جمله نیمه کاملی داده می‌شود و دانش‌آموزان باید با قراردادن یک کلمه یا عبارت مناسب، جمله را کامل کنند. (کامل کردنی)
قواعد تهیه سوالات محدود پاسخ
1- سعی شود هر سوال مطلب مهمی را اندازه‌گیری کند. 2- هر سوال پیرامون موضوع مشخصی طرح شود. 3- در مورد جوابهای عددی، واحد مقیاس و میزان دقتی را که در محاسبات باید رعایت نمود مشخص گردد. 4- در سوالات محدود پاسخ کامل کردنی، تنها کلمات و عبارات مهم حذف شود.
5- در سوالات کامل کردنی آزمونهای پیشرفت تحصیلی بیش از یک یا دو جای خالی منظور نشود. 6- جای خالی سوالات کامل کردنی حتی‌المقدور در قسمت
آخر سوالات قرار داده شود. 7- در سوالات کامل کردنی از کاربرد اشارات دستوری نامربوط و موارد دیگری که جواب سوال را مشخص کند خودداری شود.
تذکر- تواناییهای ذهنی و مهارتهایی که با سوالات محدود پاسخ می‌توان سنجید، دانش، و درک و فهم می‌باشد و در امتحانات مرحله‌ای (تکوینی) بهتر است استفاده گردد.
قواعد تصحیح سوالات محدود پاسخ
1- قبل از تصحیح اوراق، کلید مربوط به هر سوال با نمونه‌ای از پاسخهای امتحان شوندگان مقایسه شود.
2- اگر نظیر املاء، دقت در ساختن جمله و... مورد نظر باشد برای هر یک از عوامل مذکور نمره جداگانه‌ای در نظر گرفته شود.
3- اشتباهات شاگردان تصحیح شود و روش تصحیح اوراق و توضیحات لازم پیرامون هر پاسخ به شاگردان ارائه گردد.
فصل پنجم: آزمونهای عینی (چند گزینه‌ای، صحیح، غلط و جور کردنی) و کاربرد آنها
آزمونی است که آزمون شونده برای جواب دادن به سوالات آن نیازی به تهیه پاسخ و نوشتن آن در برگه آزمون ندارد بلکه پاسخ سوال به همراه آن به وسیله سازنده آزمون، تهیه و در اختیار آزمون شونده گذاشته می‌شود و آزمون شونده باید در مورد پاسخهای داده شده تصمیماتی اتخاذ نماید.
این نوع آزمون از آنجا به آزمون عینی معروف شده است که در تصحیح پاسخنامه آن نظر شخصی مصحح دخالتی ندارد و این کار به طور عینی (غیرذهنی) انجام می‌شود.
آزمونهای عینی برای اندازه‌گیری دانش و معلومات، بهترین نوع آزمون هستند عده‌ای از متخصصان اندازه‌گیری و ارزشیابی معتقدند که از سوالات آزمونهای عینی برای ارزشیابی اکثر سطوح یادگیری می‌توان استفاده کرد.
آزمونهای عینی به سه دسته چند گزینه‌ای، صحیح- غلط و جورکردنی تقسیم می‌شود.
قواعد تهیه سوالات چند گزینه‌ای و صحیح – غلط
1- هر سوال طوری نوشته شود که یک موضوع مهم را اندازه بگیرد. 2- بیش از یک مطلب یا مساله در هر سوال گنجانده نشود. 3- سوالات کاملا" روشن و واضح نوشته شود وازعبارات و کلمات قابل فهم آزمون شونده استفاده گردد. 4- از تکرار عبارت یکسان درگزینه‌های متعدد خودداری شود.
5-مطلب مورد سوال به طور کامل در تنه سوال(متن اصلی پرسش) آورده شود6-سوال طوری نوشته شود که همه گزینه‌های آن به مطلب واحدی مربوط باشند.
7- سوال باید طوری نوشته شود که پاسخ درست تنها پاسخ درست یا درست‌ترین پاسخ باشد. 8- برای اندازه‌گیری درک و فهم یا توانایی کاربرد اصول و مفاهیم، در آزمون شونده، از مطالب تازه و بدیع استفاده شود. 9- پاسخهای انحرافی طوری نوشته شوند که امتحان شوندگان بی‌اطلاع را به خود جلب کنند.
10- پاسخهای هر سوال طوری نوشته شود که از نظر دستوری و جمله‌بندی مکمل متن سوال باشند. 11- از بکاربردن اشارات نامربوط دستوری و ضمایری که مرجع آن مشخص نیست خودداری شود. 12- تا حد امکان متن سوال به صورت مثبت نوشته شد و از به کار بردن عبارات منفی خودداری گردد.
13- از نوشتن سوالاتی که در آن متن سوال منفی و پاسخها هم منفی است (منفی مضاعف) احتراز شود. 14- تا حد امکان از کاربرد عباراتی همچون «همه آنچه در بالا گفته شد» یا «هیچ یک از آنچه ر بالا گفته شد» خودداری شود. 15- سئوالات مستقل از یکدیگر نوشته شود، پاسخ یک مسأله نباید شرط لازم برای حل مسأله و یا تهیه سوال بعدی باشد. 16- از طرح سوالات گمراه کننده یا هدایت‌کننده پرهیز شود. 17- در طرح سوالات از دو کلمه متضاد که یکی از آنها بهترین جواب سوال است به عنوان پاسخهای انتخابی استفاده نشود. 18- طول پاسخ درست در سوالات مختلف تغییر داده شود. 19- محل پاسخ درست در میان پاسخهای انحرافی بطور تصادفی انتخاب شود. 20- سوالات با عبارات و جملاتی نوشته شود که مناسب سن و سال و قدرت درک و فهم آزمون شوندگان باشد.
21- سوالات آزمون طوری انتخاب شود که پاسخ درست هیچیک از پرسشها از روی متن و یا گزینه‌های پرسش‌های دیگر مستقیماً یا به طور ضمنی استنباط نشود.
تذکر: سوالات صحیح – غلط در واقع نوعی پرسش دو گزینه‌ای است.
قواعد تهیه سوالات جورکردنی
سوال جورکردنی نیز نوعی سوال چند گزینه‌ای است با این تفاوت که چند سوال در برابر چند پاسخ قرار می‌گیرد و آزمایش شونده باید تعیین کند کدام پاسخ ه کدام سوال مربوط است.
1- تعداد پاسخها باید بیش از سوالات باشد و یا بالعکس. 2- سوالها و پاسخها باید حتی‌المقدور کوتاه و خلاصه نوشته شوند.
3- پرسشها و پاسخها باید طوری نوشته شوند که ترتیب قرار گرفتن هر پاسخ با توجه به ترتیب سوالها به طور تصادفی و نامنظم باشد.
4- سوالات و پاسخهای مربوط به هر پرسش باید با یکدیگر متجانس باشد.
5- طرز جورکردن پاسخها باید در دستورالعمل آزمون به روشنی توضیح داده شود. مثلاً آیا می‌توان گزینه‌های جواب رابیش از یک بار مورداستفاده قرارداد یا نه. تذکر: توانایی‌هایی ذهنی و مهارتهایی که با سوالات چند گزینه‌ای و جورکردنی می‌توان سنجید دانش، درک و فهم، کاربرد و تجزیه و تحلیل می‌باشد. سوالهای جورکردنی معمولاً در پایان یک دوره یا ترم و گاه در پایان یک فصل کتاب یا یک بحث درس به دانش‌آموزان داده می‌شود
