روزه از کهن‌ترین عبادت‌هاست که در میان اقوام جهان رایج بوده است و در تمامی ادیان آسمانی جزء احکام واجب به شمار می‌رود. در تورات، از روزه چهل روزه حضرت موسی(ع) و الیاس و روزه سه هفته‌ای حضرت دانیال و عالی‌ترین روزه، روزه ماه مبارک رمضان است که در آیین اسلام، بر هر مرد و زن واجد شرایط ، واجب است.

رسول گرامی اسلام(ص) می‌فرمایند: «صوموا تصحوا»، روزه بگیرید تا سالم باشید.
روزه در طب قدیم اهمیت خاصی داشته است. فیثاغورس و بقراط، برخی از بیماری‌ها را با روزه معالجه می‌کردند.
www.gorooh.parsiblog.com
حاربن کلده، طبیب معروف زمان بعثت رسول اکرم(ص)، روزه را یگانه راه معالجه بیماری‌ها می‌دانست. ابن‌سینا نیز فصلی از کتاب «قانون» را به مداوا با روزه اختصاص داده است.

بسیاری از پزشکان هم معتقدند که جسم هنگام روزه، به جای غذا از مواد داخلی استفاده و خود را به وسیله روزه پاکیزه می‌کند.

روزه آثار مثبت زیادی دارد که از آن جمله می‌توان به بهبود عملکرد متابولیسم (سوخت و ساز) بدن و تنظیم هورمون‌ها، فعالیت کلیه‌ها، دستگاه گوارش، دستگاه قلب و عروق، الکترولیت‌ها و مواد مغذی و نیز کاهش وزن اشاره کرد.

علم پزشکی نوین ثابت کرده است روزه بسیاری از بیماری‌هایی را درمان می‌کند که انسان عصر نوین، به دلیل افزایش مقدار غذا و استفاده از ماشین‌های صنعتی برای بهره‌وری از انواع مختلف خوراکی، دچار آن می‌شوند. براساس یافته‌های پژوهشگران، مهم‌ترین اثرات روزه در زمینه سلامتی و تندرستی جسمی دیده می‌شود.

بیشترین مطالعات محققان در مورد اثرات غذا نخوردن، در شرایطی انجام شده است که افراد مورد بررسی، به‌طور مستمر از خوردن غذا خودداری کرده‌اند، ولی آب را به اندازه دلخواه خورده‌اند. به همین دلیل، شاید نتوان نتایج اینگونه مطالعات را بر آثار ناشی از روزه‌داری اسلامی منطبق کرد.



روزه‌داری اسلامی

روزه، برنامه‌ای است کاملاً منظم و ضروری. روزه‌داری اسلامی با ایجاد نظم و تقویت اراده، امساک نفس را به مسلمانان می‌آموزد و انسان را با احساس گرسنگی افراد تهیدست آشنا می‌کند.

از نظر فیزیولوژیک، روزه‌داری در اسلام از سایر موارد غذا نخوردن متمایز است؛ زیرا اول اینکه روزه به صورت متنارب از فجر تا غروب هر روز است؛ دوم، روزه‌دار در این مدت، نه تنها غذایی نمی‌خورد، بلکه از آشامیدن آب و یا مایعات هم احتراز می‌کند؛ سوم اینکه خوردن غذا از روز به شب منتقل می‌شود و خواب انسان تغییر می‌کند.

روزه‌داری در ماه مبارک رمضان، فرآیندی است که از آثار مثبت روانی و جسمی برخوردار است و در صورت پیروی از رفتارهای سفارش شده و پرهیز از زیاده‌خوری و بدخوری در فاصله نوبت‌های روزه‌داری، اثرات مطلوبی روی سلامت فردی و اجتماعی می‌گذارد.

تصمیم‌گیری برای روزه

تصمیم‌گیری برای اینکه فردی که بیماری خاصی دارد، می‌تواند روزه بگیرد یا نه، برعهده پزشک است. او باید براساس آگاهی کامل از وضع کنونی بیمار و اطلاعات علمی در مورد بیماری و ارتباط آن با نخوردن غذا و آب، درباره روزه گرفتن یا نگرفتن بیمار تصمیم‌گیری کند. از بررسی مدارک علمی چنین استنباط می‌شود که به جز فوریت‌ها (موارد اورژانس) یا به دلیل ضعف قوای بدنی، شدت بیماری و ضرورت انجام اعمال مناسب تشخیصی و درمانی، در بسیاری موارد، روزه گرفتن توصیه می‌شود. متأسفانه در مواردی نیز به دلیل ناآگاهی، انجام ندادن فریضه روزه توصیه شده؛ درحالی که انجام این عمل واجب، امکان‌پذیر بوده است. بسیار دیده شده است که به بعضی از بیمارانی که دارای قند، اسید اوریک یا چربی‌های مضر بوده‌اند، توصیه شده است که روزه نگیرند؛ حال آنکه روزه باعث بهبودی وضعیت جسمی آنها می‌شود. به عنوان مثال، بیماران چاق مبتلا به دیابت که دارو مصرف نمی‌کنند، از روزه‌داری فایده می‌برند ولی بیمارانی که انسولین دریافت می‌کنند، بهتر است روزه نگیرند.

پژوهش‌ها

در مطالعه‌ای که روی 100 نفر داوطلب در کاشان انجام شد، فاکتورهای بیوشیمیایی خون مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که روزه‌داری، تأثیر نامطلوبی روی سلامت ندارد.

مطالعه دیگری که در دانشگاه شیراز انجام شد، نشان داد با وجود تغییراتی که در میزان گلوکز، کلسترول، تری گلیسیرید و کتون بادی‌ها در خون اتفاق می‌افتد، این تغییرات در خون، در اثر روزه‌داری بسیار کمتر از حد تولید زیان فیزیولوژیک در یک فرد سالم است؛ به عبارت دیگر، نتایج پژوهش‌های قبلی تأیید شد.

نتایج مطالعه دیگری که با عنوان «تأثیر روزه‌داری بر قند، لیپید و فشارخون بیماران دیابتی نوع دو» روی 30 بیمار دارای بیماری قند انجام گرفت، نشان داد که روزه‌داری نه تنها برای بیماران مبتلا به دیابت، که از لحاظ قند خون تحت کنترل هستند زیان‌آور نیست، بلکه اثرات مفیدی نیز دارد. به اعتقاد پژوهشگران مرکز غدد دانشگاه علوم پزشکی تهران، روزه‌داری می‌تواند از میزان اضطراب در گروه‌های مورد آزمایش به میزان قابل توجهی بکاهد.

براساس این تحقیق، اقدام به خودکشی در ماه مبارک رمضان کاهش می‌یابد و تعداد مراجعان به اورژانس‌ها در این ماه، سیر نزولی دارد.

پژوهشگران دانشگاه ارومیه نیز معتقدند: روزه در کاهش افسردگی مؤثر است این نتیجه که حاصل طرحی پژوهشی در دانشکده پرستاری و مامایی ارومیه بود، نشان داد که تفاوت معنی‌داری میان میزان افسردگی واحدهای مورد پژوهش، قبل و بعد از ماه مبارک رمضان وجود دارد.

همچنین نتایج مطالعه‌ای دیگر از همین پژوهشگران نشان داده است که روزه روی کاهش اختلالات خواب اثر دارد.

به‌طور کلی روزه می‌تواند روی سوخت و ساز مواد در بدن، غلظت هورمون‌ها، فعالیت کلیه، کبد، دستگاه گوارش، قلب و عروق، سیستم عصبی و کاهش وزن اثر داشته باشد.

روزه واقعی جسم

دکتر حسین محلوجی، متخصص داخلی، در مورد فواید روزه می‌گوید: «روزه گرفتن یعنی نخوردن و ننوشیدن حداقل به مدت 10 تا 12 ساعت در روز، اما از نظر علم پزشکی، روزه واقعی از زمانی آغاز می‌شود که هیدرات کربن (قند) ذخیره در بدن، مورد استفاده سلول‌ها قرار می‌گیرد و انرژی موردنیاز بدن از این راه تأمین می‌شود. این شرایط به‌طور معمول، دو روز پس از گذشت نخستین روز روزه‌داری آغاز می‌شود.

بدن پس از استفاده از قندها، نیاز خود را از راه مصرف ذخیره‌های چربی تأمین می‌کند و در نهایت، پروتئین‌ها به عنوان منابع تأمین انرژی موردنیاز بدن، استفاده می‌شوند. کاهش حجم یا توده بدن، دقیقاً از زمانی آغاز می‌شود که ذخایر پروتئینی بدن مورداستفاده قرار گیرد. معمولاً مرحله استفاده از پروتئین‌ها اتفاق نمی‌افتد، چون هنگام افطار، مواد غذایی لازم در اختیار بدن قرار می‌گیرد.»
سم‌زدایی

سم‌زدایی، از بهترین و مهم‌ترین فواید روزه است. سم‌زدایی یا دفع سموم بدن، به‌طور طبیعی از راه روده، کبد، کلیه، ریه، برخی از غدد و پوست انجام می‌شود، اما این فرآیند با روزه‌داری، از ذخیره‌های چربی استفاده می‌کند. چربی‌ها مهم‌ترین منبع تولیدکننده سموم هستند. هر فرد سالم حداقل باید روزانه یک پوند چربی بسوزاند تا بتواند وزن طبیعی داشته باشد ولی اگر نتواند این مقدار چربی را بسوزاند یا نتواند میزان هیدرات کربن دریافتی به ویژه گلوکز را کنترل کند، چربی در بدن او ذخیره می‌شود. به این ترتیب، روزه‌داری یکی از بهترین راه‌های سوزاندن چربی (سوزاندن منبع تولید سموم) است.
کاهش وزن

در ایام ماه مبارک رمضان، سفره‌های سحری و افطار بسیاری از مردم با انواع غذاهای چرب و شیرین، مانند حلوا، کاچی، خرما، شله‌زرد، شیربرنج و بالاخره زولبیا و بامیه رنگین می‌شود. این درحالی است که گروهی از مصرف‌کنندگان این مواد، نه تنها وزن کم نمی‌کنند، بلکه با چند کیلو اضافه وزن به رژیم غذایی معمول خود برمی‌گردند و روند چاقی را با الگوی غذایی غلط همچنان دنبال می‌کنند.

روزه‌داری در سال‌های اخیر، به دلیل عادات و رفتارهای غلط غذایی، نه تنها موجب کاهش وزن نمی‌شود، بلکه تهیه انواع خوراکی و شیرینی در مهمانی‌های افطار، موجب از بین رفتن آثار معنوی روزه، اسراف و پرخوری و اضافه وزن و چاقی می‌شود.

دکتر حسین محلوجی می‌گوید: «چاقی با ذخیره بیش از حد انرژی به صورت چربی، تعریف شده است. این مشکل در اثر تعادل نداشتن میان انرژی دریافتی و انرژی مصرفی ایجاد می‌شود. چاقی از عوامل بیماری‌های مزمن، مانند فشارخون، اختلال چربی‌های خون، دیابت نوع دو، بیماری‌های قلبی و عروقی و بعضی از انواع سرطان‌ها است.»

براساس تحقیقات انجام شده، حدود 60 درصد از جمعیت میان‌سال کشور مبتلا به اضافه وزن و چاقی هستند. با توجه به شیوع بالای اضافه وزن و چاقی در این میان‌سالان و نقش چاقی به عنوان عامل خطر در بروز بیماری‌های مزمن و عواقب اقتصادی و اجتماعی آن، لزوم توجه به این معضل بهداشتی بیش از پیش آشکار می‌شود؛ به ویژه آنکه تحقیقات نشان داده است که حتی میزان متوسط کاهش وزن به اندازه 5 تا 10درصد، در کاهش بروز خطرات بیماری‌های مرتبط با چاقی و عوارض ناشی از آنان، موجب تحمیل بار مالی بر کشور می‌شود؛ به‌طوری که براساس برآوردها، هزینه ناشی از بیماری‌های مربوط به چاقی دو تا هشت درصد کل بودجه مراقبت‌های بهداشتی را دربر می‌گیرد.

دکتر محلوجی یادآوری می‌کند: «یکی دیگر از مشکلاتی که ممکن است به علت نبود تعادل تغذیه‌ای در ماه رمضان به وجود آید، افزایش چربی‌های خون برخلاف انتظار است. بسیاری از افراد در این ماه، دچار بدخوری یا پرخوری می‌شوند و در مصرف مواد غذایی افراط می‌کنند؛ به گونه‌ای که ممکن است. حتی در عین کاهش وزن، میزان چربی آنها افزایش یابد.

علت اصلی این مشکل، افراط در مصرف شیرینی و مواد غذایی پرچرب و ناسالم از جمله زولبیا و بامیه است.»

او ادامه می‌دهد: «مصرف بی‌رویه این مواد غذایی، می‌تواند متابولیسم و سوخت و ساز بدن را مختل و عوارضی برای بدن ایجاد کند. بنابراین باید از مصرف زیاد غذاهای چرب و سرخ‌کرده به شدت خودداری کرد.

توصیه‌ها

اگر روزه‌داری به شیوه صحیح انجام گیرد، می‌تواند با کاهش کالری در بدن، نوع خوب کلسترول را افزایش دهد و موجب کاهش کلسترول بد شود. در غیر این صورت، کلسترول بد خون افزایش می‌یابد. به علاوه مصرف زیاد مواد غذایی چرب هنگام افطار، موجب بی‌اشتهایی هنگام سحر می‌شود، چون هضم چربی‌ها در بدن، نیازمند مدت طولانی‌تری است. استفاده از خوراکی‌ها و مواد غذایی تا دیروقت و به تأخیر انداختن زمان خواب، موجب بی‌اشتهایی و بی‌حوصلگی هنگام سحر می‌شود. بنابراین اگر خوردن در وعده افطار به صورت مناسب صورت گیرد، مشکلی برای سحر ایجاد نخواهد شد.

دکتر محلوجی توصیه می‌کند: «شیرینی‌های طبیعی، به ویژه خرما، انجیر و کشمش، بهترین جایگزین برای سایر شیرینی‌های ارائه شده در ماه مبارک رمضان هستند. شیرینی‌هایی مانند زولبیا و بامیه به علت جذب سریع در بدن، باعث سیری موقت می‌شوند؛ وقتی که فرد دوباره گرسنه شود، سراغ این شیرینی‌ها می‌رود. تکرار مصرف این مواد، سبب سوءتغذیه می‌شود.» باز کردن روزه با خرما بسیار مفید است و افراد باید تا حد ممکن، روزه خود را با مواد شیرینی طبیعی، مانند کشمش، عسل و خرما باز کنند و در وعده‌های سحر و افطار، غذاهای کم‌چرب، آسان هضم و سبک بخورند.

دکتر محلوجی می‌گوید: «کودکان، به‌خصوص آنهایی که از نظر جثه کوچک و کم‌وزن هستند، بهتر است روزه کامل نگیرند. اگر سالمندان روزه می‌گیرند، باید مراقبت بیشتری کنند. کاهش میزان آب در بدن سالمندان و کاهش قند خون ممکن است سرگیجه ایجاد کند. سرگیجه اگر موجب افتادن شود، برای سالمندان خطرآفرین است.»

این متخصص داخلی به خانم‌های خانه‌داری که روزه می‌گیرند نیز توصیه می‌کند: «کار کردن در محیط گرم، موجب تشدید بی‌آبی در پایان ساعات روزه‌داری خواهد شد. بنابراین توصیه می‌شود روزه‌داران، کار در گرما را به ساعات مناسب موکول کنند یا در صورت امکان، غذاهای کمتر پخته شده بخورند. در ساعات آخر روزه‌داری، آب بدن به کمترین میزان می‌رسد و تشدید بی‌آبی، موجب ایجاد سنگ‌های کلیوی و گرمازدگی می‌شود.»

او ادامه می‌دهد: «تشدید استرس ناشی از گرما به همراه روزه‌داری، وضع مناسبی برای بدن محسوب نمی‌شود و ممکن است موجب واماندن روزه‌دار از رسیدن به فیوضات ماه رمضان شود. استرس ناشی از گرسنگی و تشنگی در آیین روزه‌داری، در بیشتر موارد قابل مهار کردن است.روزه‌داران در طول ساعات شب می‌توانند به تدریج و به‌طور مکرر ذخایر مایعات بدن خود را تأمین کنند.

خانم‌های خانه‌دار می‌توانند با تغییرات جزیی و تدریجی، مصرف غذاهای پخته شده را با غذاهای سالم‌تر جایگزین کنند.مصرف میوه و سبزی تازه یا غذای حاضری و سرخ نشده می‌تواند موجب کاهش زمان ایستادن در مقابل گرمای اجاق گاز شود. به نظر می‌رسد که ساده خوردن و آشامیدن، با آیین روزه‌داری هماهنگ‌تر باشد.استفاده از لبنیات کم‌چرب و انواع سوپ و آش در افطار و سحر و نوشیدن چای کمرنگ، برای روزه‌داران بسیار مفید است و می‌تواند تعادل آب و املاح را برقرار کند.دکتر محلوجی یادآوری می‌کند: «روزه در افراد بیمار، با توجه به نوع بیماری متفاوت است. در بعضی از بیماری‌ها افراد می‌توانند با مشاوره با متخصص روزه بگیرند و حتی گاهی روزه‌داری برای آنان مفید است. با اینهمه، بیماران باید نظر پزشک معالج خود را ملاک اصلی قرار دهند و بدون مشورت با او اقدام نکنند؛ به ویژه افرادی که تحت رژیم‌های خاص درمانی هستند.»