درس اول : نیازهای جانوران
در فرآیند این درس، دانش آموزان از طریق مشاهده ی جانوران در محیط اطراف یا تصاویر آن ها با نیازهای جانوران برای ادامه ی حیات آشنا می شوند.
آن چه دانش آموزان در مورد «جانوران» می دانند:
سال اول:جانوران در آب یا خشکی زندگی می کنند،گیاه خوار یا گوشت خوارند، نوع حرکت جانوران گوناگون است، بعضی از جانوران لانه می سازند و بعضی مهاجرت می کنند. انسان از جانوران استفاده های گوناگون می کند.
سال دوم: محل زندگی گیاهان و جانوران مختلف با یک دیگر تفاوت دارد. برخی در آب، برخی در جنگل، برخی در بیابان زندگی می کنند. جانوران و گیاهان برای زنده ماندن به هوا نیاز دارند.
هدف ها: انتظار می رود در فرآیند آموزش این درس هر دانش آموز به هدف های زیر برسد:
دانستنی ها و مهارت ها:
1- با جمع آوری اطلاعات در باره ی محل زندگی جانوران، نتیجه بگیرد که محل زندگی آن ها متفاوت است.
2- با مقایسه ی دندان های جانوران، نوع غذای آن ها را تعیین کند و نتیجه بگیرد که غذای جانوران به نوع دندان های آن ها بستگی دارد.
3- با جمع آوری اطلاعات در باره ی جانوران مختلف، به عادت های بعضی جانوران مثل خواب زمستانی و مهاجرت و زندگی گروهی پی ببرد.
4- با مشاهدی جانوران و رفتار آن ها درک کند که جانوران به آب، غذا و هوا نیاز دارند.
5- با انجام آزمایش های مناسب و دقت در مشاهده ی آن ها به وجود هوا در خاک و آب پی ببرد.
نگرش ها:
1- به مطالعه ی زندگی جانوران و مشاهده ی رفتارهای آنان علاقه مند شود.
2- در حفظ محیط زیست گیاهان و جانوران بکوشد.
3- در فعالیت های گروهی به نظر دیگران توجه کند.
دانستنی ها برای معلم
نیازهای جانوران
زیستگاه: جایی است که گیاه، جانور یا گروهی از گیاهان یا جانوران در آن زندگی می کنند. زیستگاه انواع و اندازه های بسیار متنوعی دارد. زیستگاه سنجاب ها، گوزن ها و دارکوب ها درخت زار است. زیستگاه بالن ها اقیانوس است، برکه زیستگاه ماهی های خارپشت و سوسک های آبی است. زیستگاه آهوها عمدتاً چمن زار است. فلامینگوها پرندگانی هستند که در دسته های بزرگ، کنار دریاچه ها و مرداب ها زندگی می کنند. خرس قطبی در قطب شمال و ستاره ی دریایی در دریا زندگی می کند. زیستگاه کرم کدوی بالغ، روده ی انسان و زیستگاه کپک می تواند، یک تکه نان باشد.
برخی از جانوران، در مراحل متفاوت زندگی از زیستگاهی به زیستگاه دیگر می روند. لارو پشه ، در مرحله ی لاروی، در برکه ها و جویبارها زندگی می کند، اما زیستگاه حشره ی بالغ، باغ ها، پرچین ها، مزارع ودرخت زارها است.
هر زیستگاه در موجودات زنده ای که در آن زندگی می کنند،از راه های گوناگون و متعدد تاثیر می گذارد و متقابلاً نیز از آن ها تاثیر می پذیرد. شدت نور، دما، ترکیب شیمیایی، مقدار رطوبت خاک و میزان قرار گرفتن در مقابل باد بر رشد گیاهان تاثیر دارد. گیاهان غذای جانوران اند و از این رو،نوع گیاهان و پراکندگی آن ها در زیستگاه، در نوع و تعداد جانورانی که می توانند در آن زندگی کنند، موثر است. جانوران نیز در گیاهان تاثیر می گذارند.
لانه: خانه ای است که یک جانور برای خود می سازد و محل به دنیا آوردن و پرورش نوزادان است. هنگامی که پرندگان آماده ی تخم گذاری می شوند، شروع به ساختن و آشیانه می کنند. پرندگان ماده به تنهایی یا به کمک نوع نر، این کار را انجام می دهند. بعضی از لانه ها بسیار مجهز هستند و در ساختمان آن ها از پشم، مو یا پر استفاده می شود؛ اما بعضی از آن ها بسیار ساده و نامرتب هستند. پرستوها لانه های فنجان مانندی از گِل می سازند. دارکوب ها سوراخ هایی در درختان حفر می کنند. قمری خانگی با استفاده از بزاق، لانه ی خود را به سطح زیرین برگ ها می چسباند. مرغابی شانه به سر لانه ی خود را به صورت معلق از گیاهان کنار آب می سازد. لانه ی حواصیل آبی بزرگ، توده ی بزرگی از شاخه های کوچک است. گاهی لانه های قدیمی مجدداً به وسیله ی پرنده های دیگر استفاده می شود.
فقط پرندگان نیستند که لانه می سازند. تعداد معدودی از پستانداران مثل موش خانگی و سنجاب هم برای نوزدان خود لانه می سازند، اما لانه های آن ها همچون لانه ی پرندگان مجهز نیست. پلاتی پوس (پستاندار تخم گذار) در نقب های ساحل نهرها لانه می کند.
بعضی حشره ها، مجهزترین و کامل ترین نوع لانه ها را می سازند. لانه ی آن ها هیچ شباهتی به لانه ی پرندگان ندارد و برای زندگی گروهی ساخته می شود. بیشتر زنبورها دارای چنین لانه هایی هستند. بعضی از زنبورها با کاغذ لانه می سازند، اما موریانه ها لانه های گِلی عظیم و بسیار محکمی بنا می کنند.
غذا: همه ی جانوران باید غذا بخورند. جانوران گوشت خوار گوشت جانوران دیگر را می خورند. گیاه خوارانی که گیاه می خورند، غذای اصلی گوشت خوران اند. هضم گوشت از هضم مواد گیاهی آسان تر است، به همین دلیل، گوشت خواران سریع غذا می خورند و تکه های بزرگ گوشت را می بلعند. گوشت ارزش غذایی زیادی هم دارد، به همین دلیل گوشت خواران نیازی ندارند که مانند گیاه خواران وقت زیادی را صرف غذاخوردن کنند. بیش تر آن ها احتیاجی ندارند که هر روز غذا بخورند. بسیاری از گوشت خواران کوچک از گوشت حشرات و سایر بی مهرگان تغذیه می کنند. بزرگ ترین گوشت خوار، بالن آبی است که از موجودات کوچک شبیه میگو تغذیه می کند. بزرگ ترین گوشت خوار خشکی، خرس قطبی است.
با این که بعضی از جانوران کوچک یا کندرو مانند عنکبوت برای از پا در آوردن طعمه که ممکن است سریع تر یا قوی تر باشد، از زهر استفاده می کنند، بیش تر گوشت خواران برای کشتن طعمه شان دندان ها یا چنگال تیزی دارند.
دندان: بیش تر جانوران مهره دار دندان دارند. دندان ها برای گرفتن، بریدن و جویدن غذا به کار می روند. در بیشتر جانوران، هر گروه دندان ها وظایف خاصی دارند.
در جانوران گوشت خوار دندان های نیش تکامل بیش تری پیدا کرده اند و برای سوراخ کردن پوست شکار به کار می روند. در جانوران گیاه خوار دندان های آسیا بزرگ و شیار دارند تا بتوانند مقدار زیادی علف و برگ سفت را له کنند. جانوران گوشت خوار هم دندان های آسیای مخصوص دارند تا گوشت را با کناره های فک شان بجوند. لبه های این دندان ها مثل تیغه های قیچی روی هم می لغزند.
زمستان خوابی: جانوران خون گرم (پستانداران و پرندگان) برای تولید گرما و کم و بیش ثابت نگه داشتن دمای بدن خود، غذا را می سوزانند. در زمستان، جانوران برای گرم نگه داشتن بدن خود به انرژی گرمایی بیش تری نیاز دارند و این هنگامی است که غذا کم است. برخی از جانوران با وارد شدن به نوعی خواب عمیق به نام خواب زمستانی، در مصرف انرژی صرفه جویی می کنند. آن ها در طی زمستان خوابی، برای صرفه جویی در مصرف انرژی، سرعت فعالیت های بدن خود را کم می کنند و دمای آن را پایین می آورند. ضربان قلب و سرعت تنفس آن ها هم کاهش پیدا می کند. حتی موقعی که دما نزدیک به صفر باشد، دمای بدن ممکن است تا حدود دمای محیط برسد.
جانوران زمستان خواب، معمولاً مکانی گرم و امن را برای گذراندن زمستان، انتخاب می کنند. خفاش ها در درون غارها که دما تغییر چندانی نمی کند، می خوابند. جوندگان کوچک در نقب های زیر زمینی، که به منظور گرم تر شدن با علف پوشیده شده، می خوابند. برخی زمستان خواب ها مانند سنجاب زمینی قطب شمال و موش زمستان خواب،بیش از نیمی از عمر خود را در زمستان خوابی می گذرانند.
در این مدت فرآیندهای بدن جانور با حداقل سرعت به کار خود ادامه می دهند و برای تولید انرژی از چربی های ذخیره استفاده می کنند. وزن بدن برخی از جانوران زمستان خواب، در طی زمستان خوابی تا 40 درصد کاهش می یابد. سایر جانوران مانند همسترها در لانه های زمستانی خود مقداری غذا ذخیره می کنند و در طول زمستان هر چند وقت یکبار، برای خوردن مقداری از آن بیدار می شوند.
در میان پستانداران، فقط خفاش ها،حشره خوارهایی مانند جوجه تیغی و جوندگان مانند موش های زمستان خواب، موش خرماها، همسترها و سنجاب زمینی،زمستان خواب حقیقی اند. تعداد بسیار اندکی از پرندگان زمستان خوابی می کنند.
خرس ها بیش زمستان را می خوابند و سنجاب ها در صورتی که هوا خیلی سرد باشد، چندین روز می خوابند. این جانوران زمستان خواب های حقیقی نیستند، زیرا دمای بدن آن ها چندان کاهش پیدا نمی کند و به آسانی بیدار می شوند. این جانوران برای صرفه جویی در مصرف انرژی به خواب عمیق فرو می روند.
کند شدن حرکت: با کم شدن دمای اطراف جانوران خون سرد، مانند دوزیستان، جوندگان و ماهی ها گرما از دست می دهند و از این رو، خود به خود غیرفعال می شوند. بسیاری از مارها زمستان را در مخفی گاه سرپوشیده می خوابند، ولی برخی ازماهی ها در ته دریاچه ها و برکه ها به خواب فرو می روند. بسیاری از حشره های کوچک مانند پینه دوزها و برخی از پروانه ها هم زمستان را در مکان های محفوظ می خوابند.
در کشورهایی که فصلی از سال گرم و خشک است و غذا و آب در تابستان کم است، بسیاری از جانوران برای در امان ماندن از خشکسالی و صرفه جویی در مصرف انرژی،وارد حالتی به نام تابستان خوابی می شوند. که شبیه به زمستان خوابی است. بسیاری از قورباغه ها و وزغ ها در مجراهای خنک و مربوط زیرزمینی تابستان خوابی می کنند.
مهاجرت: بسیاری از جانوران، برای تولید مثل و یافتن غذا ، به سفرهای طولانی می روند. تعداد زیادی از آن ها همه ساله و برخی از آن ها فقط دوبار در زندگی چنین سفرهایی را انجام می دهند. این گونه سفرها را مهاجرت می نامند.
رایج ترین نوع کوچ، کوچ فصلی است که در آن، جانوران در فصل های مختلف سال، از جایی به جایی دیگر می روند. چلچله ها، زمستان را در افریقا یا امریکای جنوبی و مرکزی می گذرانند و تابستان را در اروپا و امریکای شمالی.
گاهی کوج در فاصله ی زمانی بیش تری انجام می شود. ماهی آزاد بخش اول زندگی اش را در رودخانه ها می گذراند، وقتی بالغ می شود به اقیانوس کوچ می کند و سپس برای تخم ریزی به رودخانه ها برمی گردد. مارماهی ها درست عکس این رفتار می کنند.
کوچ کردن به جانوران کمک می کند تا از زیستگاه هایی که تنها در فصل های خاصی از سال غذا دارند حداکثر استفاده را بکنند و سبب می شود که رقابت بر سر غذا و قلمرو زندگی کاهش پیدا کند بسیاری از پرندگان مانند اردک، مرغابی و غاز، هر سال تابستان برای تولید مثل به شمال پرواز می کنند، در پاییز که در شمال رفته رفته غذا روبه کاهش می گذارد، این پرندگان دوباره به سرزمین های گرم جنوبی باز می گردند در نواحی خشک داخل قاره ها، گله های وسیعی از جانوران، مثل گوزن های افریقایی چرا می کنند. این جانوران صدها کیلومتر به دنبال ابرهای باران زایی روان می شوند که گهگاه سر می رسند و سبب رویش علف های تازه می شوند.
نگهداری آب در بدن جانوران: جانوران جونده ی بیابانی کلیه های خاصی دارند که موجب نگهداری آب در بدن آن ها می شود. شتر قطرات چکیده از بینی خود را می بلعد. موش کانگورویی در طی روز در سوراخ جای می گیرد و بخار آب تنفس او به تدریج انباشته می شود و هوای سوراخ را مرطوب می سازد و هم چنین ممکن است آب لازم را از غذایی که می خورند به دست آورند.
