امروزه فقط کتاب ابزار آموزشی به حساب نمی آید و معلم تنها متولی آموزش محسوب نمی شود. مجله های آموزشی، چه آنها که ویژه دانش آموزان و چه آنها که خاص معلمان منتشر می شوند، به عنوان یک ابزار آموزشی قدرتمند مطرح اند. در کشور ما مانند سایر کشور ها مجلات متعددی چاپ می شود که برخی آز آنها به طور مستقیم به ریاضی و آموزش آن و برخی به صورت جنبی به آن می پردازند. در این مقاله ضمن ارائه تاریخچه مجلات آموزش ریاضی به برخی از آنها اشاره می کنیم.
تاریخچه مجلات ریاضی
بنا به گفته پژوهشگر تاریخ ریاضیات، آقای پرویز شهریاری، مجله ای با نام "حل‌المسائل ریاضی" قدیمی‌ترین نشریه ریاضی ایران است که شامل حل مسائل شاخه های مختلفه ریاضی بوده و با رهنمودهای آقای «ناصر هورفر» انتشار می‌یافت. جلد اول این مجله در 15 دی ماه 1306 شمسی، در مطبعه نهضت شرق تهران به چاپ رسیده و در اوّل و پانزدهم هر ماه منتشر می‌شد. در ضمن، در این مجله بعضی از مسائل امتحانات نهایی ایران و اروپا و روسیه چاپ می‌شد. این مجله به قطع بزرگ و به خط نستعلیق و به خامه زرین خط ( خط مرحوم استاد حسین زرین خط، عضو پیشین انجمن خوش نویسان) است. در این مجله با اسامی افراد معروفی نظیر، تقی هورفر، محمدعلی مجتهدی، غلامحسین مصاحب، محمود مهران و محسن هشترودی روبه‌رو می‌شویم.
دومین نشریه، مجله ریاضیات «عالی و مقدماتی» بود که جلد اول آن در سال 1309 در تهران به چاپ رسید. دکتر مصاحب مدیر مسؤول و مؤسس آن بود. مجله در اوّل و پانزدهم هر ماه با چاپ در مطبعه علمی منتشر می‌شد و وجه اشتراکش سالیانه از 25 تا 40 قران (برای محصّلان 10 قران) بود.
نشریه سوم، «گاهنامه» بود که زیر نظر آقای «هورفر» نوشته می شد و نخستین شماره آن در سال 1310 چاپ شد. گاهنامه یعنی سالنامه و تقویم، اگر چه گاهنامه، نشریه ریاضی نبوده ولی بخشی از آن به معرفی ریاضیدانان ایرانی اختصاص داشت. در پایان گاهنامه، برخی از رساله‌های ریاضی ترجمه می‌شد و برخی از سندهای علمی مربوط به دانشمندان ایرانی درج می‌گردید. یکی از این سندها مربوط به ابوسهل بیژن‌بن رستم کوهی، اهل طبرستان که در سده چهارم قرن می‌زیسته و با همکاری مستقیم ابوالوفای بوزجانی به رصد و تنظیم جدول های اخترشناسی مشغول بوده است. این دانشمند ایرانی ابزاری برای رصد خورشید ساخت که بسیار دقیق بود و دوبار به فاصله هر سه ماه، توسط دانشمندان مورد آزمایش قرار گرفت، ترجمه دومین تأئیدنامه این ابزار به زبان فارسی، در پشت جلد برهان شماره12 (دبیرستان) آمده است. در ضمن، گاهنامه ظاهراً فقط سه سال منتشر شده است.
چهارمین نشریه، «سخن ادبی» با همکاری پرویز شهریاری به طبع می‌رسید و بارها بحث هایی درباره آموزش ریاضی در آن آمده است.
پنجمین نشریه، «سخن علمی» به سردبیری آقای پرویز شهریاری بود که نخستین شماره آن در سال 1342 در تهران به چاپ رسید. مطالب و مقالات این مجله به‌طور کلی پیرامون علم و مباحث مرتبط با آن بود. ولی چون سردبیر این مجله آقای شهریاری بود، مطالبی درباره ریاضی و آموزش ریاضی در آن نوشته می‌شد.
ششمین نشریه، «مجله یکان» بود که در بهمن ماه 1342 پا به عرصه مطبوعات ایران گذاشت. عنوان کامل مجله «یکان مجله ریاضیات» بود و آقای عبدالحسین مصحفی صاحب امتیاز، مدیر و سردبیر مجله بودند. بهای هر شماره 20 ریال بود و هر ماه یک‌بار منتشر می‌شد. در این مجله با اسامی افراد معروفی نظیر دکتر محسن هشترودی، احمد بیرشک، حسین آزرم، غلامرضا مسجدی، پرویز شهریاری، محمد حسن رزاقی رو به رو می‌شویم. در شماره 7 این مجله، مصاحبه‌ای با دکتر محسن هشترودی انجام گرفته است که متن کامل این مصاحبه را در برهان 13، استاد یاسی‌پور در مقاله «تاریخچه مجلات ریاضی در ایران» آورده است. در ضمن آخرین شماره این مجله (118) در سال 1356 به چاپ رسید.
هفتمین نشریه، «مجله آشتی با ریاضیات» در بهار سال 1356 به سردبیری آقای شهریاری توسط دانشگاه آزاد آن روز پا به عرصه مطبوعات ایران گذاشت. دو رکن اساسی این مجله، پرداختن به تاریخ ریاضیات و کاربرد ریاضیات است. این مجله در شماره 20 تعطیل شد.
هشتمین نشریه، «مجله آشنایی با ریاضیات» در سال 1364 و به دنبال آشتی با ریاضیات پا به عرصه مطبوعات گذاشت و تقریباً 80 شماره از این دو مجله منتشر شد. این مجله تا سال 1372 چاپ می‌شد.
نهمین نشریه، «مجله رشد آموزش ریاضی» است که اولین شماره آن در سال 1363 چاپ شد. این مجله فصلنامه است و بیشتر مخاطبان آن دانشجویان تربیت معلم و معلم‌های ریاضی هستند.
دهمین نشریه، «جنگ ریاضی» است که تاکنون 10 شماره از آن به سردبیری آقای بهزاد منوچهریان به چاپ رسیده است.
یازدهمین نشریه، «مجله ریاضی برهان» است که در سال 1370 به سردبیری آقای امیری کار خود را آغاز کرد و بیشتری مخاطبان این مجله دانش‌آموزان دوره متوسطه و پیش‌دانشگاهی و معلم های ریاضی است. در کنار این مجله، در سال 1370، مجله ریاضی برهان راهنمایی، ابتدا به سردبیری آقای حمیدرضا امیری و سپس به سردبیری آقای خسرو داوودی به طبع رسید. این دو مجله توسط انتشارات مدرسه، وابسته به آموزش و پرورش منتشر می شد، اما اکنون دفتر انتشارات کمک آموزشی سازمان پژوهش و برنامه ریزی درسی عهده دار نشر آن است.
از نشریه‌های دیگر ریاضی می‌توان «نشریه ریاضی» «بولتن‌ها و خبرنامه‌های انجمن ریاضی ایران»، مجله گنجینه (انتشارات فاطمی) و «نشریه‌ها و مجله‌های ریاضی مرکز تحقیقات معلمان» از جمله تام( انجمن ریاضی معلمان کردستان)، فرنود( انجمن ریاضی معلمان اصفهان)، فرزان( انجمن ریاضی معلمان چهارمحال و بختیاری) و اتحاد( اتحادیه معلمان ریاضی کشور) را نام برد.
کارکردهای آموزشی مجله‌های ریاضی
از ویژگی های آموزش از طریق مجله‌های آموزشی ریاضی، در دسترس بودن و فاصله کوتاه زمانی در چاپ آنهاست. بنابراین همواره با سرعت می‌توان تازه‌ترین روش های آموزشی و مطالب ریاضی را به مخاطبان منتقل کرد. و نیز می‌توان مخاطبان را در جریان آخرین دست‌آوردها، کنفرانس ها و رویدادهای مهم ریاضی قرار داد.
• در حال حاضر، معمولاً تیراژ کتاب های ریاضی 5 الی 10 هزار نسخه است. در صورتی که مجله‌های ریاضی تیراژ بالاتری دارند و در نتیجه طیف وسیعتری از مخاطبان را پوشش می‌دهند.
• علاوه بر آن، اگر مسایل مربوط به هنر گرافیک در مجله‌ها رعایت شود، با بهره جستن از این هنر می‌توان تنوّعی جذّاب ایجاد کرد و مطالب ریاضی را از یکنواختی و خشکی کتاب های ریاضی نجات داد. در نتیجه، انگیزه و علاقه برای مطالعه ریاضی فزونی خواهد یافت.
• خواننده مجله با پرداخت مبلغی که معمولاً مقدار آن از قیمت یک کتاب ـ حتی با همان قطع و تعداد صفحات مجله ـ کمتر است (بدلیل تیراژ بالای مجله) می‌توانند از چندین مقاله در زمینه‌های مختلف و مسائل سرگرم کننده و متنوع برخوردار باشند.
• از ویژگی های دیگر مجله‌های ریاضی، تشویق خوانندگان و به کار گرفتن استعدادهاست. گردانندگان مجله می توانند حتی با ذکر یک اسم ، چاپ یک مسأله یا چاپ یک مقاله، محرکی مفیدی برای معلمان و حتی دانش آموزان باشند. این امر بارها تجربه شده و در نامه‌هایی که به دفتر مجله ارسال می‌شود، این‌گونه مطالب بسیار به چشم می‌خورد.
• گاهی اوقات کتاب های درسی به دلیل محدودیت تعداد صفحات مطالب را به شکل خیلی فشرده عنوان می‌کنند و در نتیجه کمبودهایی در کتاب های درسی به چشم می‌خورد که مجله‌های ریاضی با چاپ مقالاتی مستقل یا دنباله‌دار، می‌توانند آنها را پوشش دهند. بعضی از کاربردهای ریاضی مرتبط با رئوس مطالب درسی، باید در مجله مطرح گردد، تا دانش‌آموز هم مفاهیم درس را عمیق تر درک کند و هم بداند که ریاضی به چه دردی می خورد.
• مجله ریاضی می توانند شامل تاریخ و فلسفه ریاضی و سرگرمی های ریاضی باشد، تا خلأهای موجود در کتاب های درسی را از این طریق جبران کند.
• کار دیگر مجله، آشنایی مخاطبان علاقه‌مند با نظریه‌ها و شاخه‌های جدید ریاضی و آخرین دستاوردهای جهانی است.
• تعداد شیوه‌های آموزشی خوب، به تعداد معلمان کارآزموده است و هر کس می تواند شیوه‌های آموزشی موفق خود را در اختیار دیگران قرار دهد، برای این منظور، از معلمان موفق می‌خواهیم که یک موضوع درسی را در نظر بگیرند و عملکرد خود را سر کلاس با توضیحات، مثال ها، تکالیف و غیره گزارش کنند. این کار در مجله برای معلم می‌تواند انتقال یک تجربه باشد، بنابراین معلمان ریاضی به ویژه معلمان جوان می‌توانند با مطالعه این تجربه‌ها، روش آموزشی دیگری را پیدا کنند ( غیر از روش خودشان ولی سازگار با آن ) و آن را در کلاس خود به کار گیرند . همچنین از طریق مصاحبه با پیشکسوتان آموزش ریاضی کشور، می‌توان تجربه‌های مفید آموزشی را انتقال داد.
• بیشتر مجله‌های ریاضی مشکلات درسی دانش‌آموزان را مطرح می‌کنند و کمتر التفاتی به معلمان دارند. یکی از هدف های آموزشی ریاضی به طور قطع آموزش معلمان است، بنابراین اگر قسمتی از مجله را به معلمان اختصاص دهیم و برای آنان بنویسیم، در نتیجه از این طریق به طور غیر مستقیم، دانش‌آموزان را هم آموزش داده‌ایم.
• آگاه کردن مخاطبان از فهرست موضوعی آخرین کنفرانسها و رویدادهای ریاضی در داخل و خارج از کشور.
ویژگی مقالات مجله آموزش ریاضی
اصولاً ارتباط آموزشی بین یک مجله آموزش ریاضی با مخاطبان خود یک ارتباط غیرکلامی و اصطلاحاً «مقاله‌ای» است و این یکی از حساسترین جوانب کار است. زیرا مقالات باید به گونه‌ای باشند که مخاطب بدون واسطه بتواند به اهداف آموزشی مقاله برسد و حداکثر استفاده را ببرد. مقاله‌ها باید به گونه‌ای باشند که ارتباط بین یک مقاله آموزشی و مخاطب آن، ارتباطی مانند معلم و شاگرد در سر کلاس باشد. البته، معلم هنگام تدریس در کلاس مثال هایی ارائه می‌کند که آوردن آنها روی کاغذ کار مشکلی است. همچنین ممکن است با رفتارش، نوع حرف‌زدنش و مثال هایی که مطرح می‌کند، باعث جذب دانش‌آموزان شود، اما در یک مقاله، دانش‌آموز حروف و اعداد را می‌بیند.
بنابراین، مقالات باید با زبانی گویا، مطالب را به مخاطب عرضه کنند و ابهامی نداشته باشند یا اگر در یک مقطع، مبهم باشند، در مقطعی دیگر به گونه‌ای که نوعی آموزش در آن نهفته باشد، جواب وی آن ابهام باشند. به عنوان مثال اگر در مقاله‌ای عنوان کردیم که " اگر تابعی مانند f دارای نقطه ماکزیمم نسبی باشد، آن گاه در آن نقطه مشتق تابع برابر صفر است ولی عکس آن برقرار نیست (ایجاد ابهام)" ، باید در قسمت دیگر مقاله این ابهام رفع شود و به مقاله‌های بعدی ارجاع داده نشود و با یک مثال نقض به صورت زیر نشان می‌دهیم که عکس حکم بالا برقرار نیست:
در تابع 3 f(0)=0 ، f/ (x)=x اما در نقطه 0= f تابع ماکزیمم ندارد.
این‌که آیا مجله‌های ریاضی تا چه حد رسالت خود، یعنی نقش معلم‌گونه خود را توانسته‌اند ایفا کنند، سؤالی است که مخاطبان مجله بهتر و دقیقتر می‌توانند به آن پاسخ بدهند و در واقع بهترین الگوها و خط‌مشی‌ها از همین بازخوردها به دست می‌آیند و همواره مجله‌های ریاضی و دست‌اندرکاران آنها را مجاب می‌کند که در معرض نظرخواهی و ارزشیابی قرار بگیرند.
به اعتقاد ما یکی از عامل های مؤثر در پیشرفت و پیشبرد اهداف آموزشی، رقابت سالم و سازنده است و این امر در مورد مجله‌های ریاضی و چاپ مقالات از طرف مؤلفان و مترجمین نیز صادق است. لذا اگر تعداد مجله‌های ریاضی در مقاطع مختلف بیشتر باشد، این رقابت بیشتر خواهد شد و بی‌تردید کیفیت کار بالا خواهد رفت
