دستگاه عصبی مرکزی شامل مغز و طناب نخاعی است. مخچه یکی از قسمت های مغز است. مخچه در قاعده مغز قرار گرفته و باعث هماهنگی تمام حرکات بدن می شود و به حفظ وضعیت قائم بدن در فضا کمک می کند. مخچه تقریباً بیضی شکل است و قطر عرضی آن بزرگ تر از قطر جلویی-پشتی آن است. وزن متوسط مخچه 150 گرم است. نسبت اندازه مخچه به نیمکره های مغز در نوزادان یک به 20 است در حالی که در افراد بالغ یک به هشت است. این نشان دهنده رشد قابل ملاحظه مخچه بعد از تولد است.

مخچه در عقب بصل النخاع و پل مغزی قرار گرفته است و از دو نیمکره راست و چپ تشکیل شده است. این دو نیمکره به وسیله ساختمانی که در وسط قرار دارد و "کرمینه" یا "ورمیس vermis مخچه" نامیده می شود با یکدیگر ارتباط دارند.

ماده سفید مخچه در وسط قرار گرفته و ماده خاکستری در پیرامون آن قرار گرفته است. در ضخامت ماده سفید، توده های خاکستری وجود دارد که به آنها هسته های مخچه می گویند.

مخچه از لحاظ تاریخچه شکل گیری و تکامل خود به سه بخش باستانی، قدیمی و نوین تقسیم می شود که هر کدام با یک عمل و وظیفه ارتباط دارند. قسمتی از مخچه که در ارتباط با حفظ تعادل است، قدیمی ترین قسمت مخچه از نظر تکامل است و "مخچه باستانی" نامیده می شود. نام دیگر مخچه باستانی، "مخچه دهلیزی" است.

قسمتی از مخچه که در ارتباط با هماهنگی حرکات است، از نظر تکاملی نسبت به مخچه باستانی جدیدتر است و "مخچه قدیمی" نام دارد. قسمتی از مخچه که در ارتباط با تنظیم "تونسیته عضلانی" (تونسیته حالت طبیعی انقباض ملایم عضلات مخطط است) و هماهنگی حرکات است، جدیدترین قسمت مخچه بوده و "مخچه جدید" نام دارد.

قشر مخچه

"قشر مخچه" لایه ای از ماده خاکستری است که سطوح مخچه را پوشانده. قشر مخچه به وسیله شیارهای عرضی که به طور موازی هستند و عمق های متفاوتی دارند به چین ها/ لوب ها (لوب به معنی تکه و قسمت است) و لوبول ها (لوب کوچک) تقسیم شده است. ویژگی خاص قشر مخچه یکنواختی ساختمانش در کل وسعتش است که این موضوع در مورد قشر مغز صدق نمی کند.

قشر مخچه انسان در واقع یک صفحه چین خورده و بزرگ، به عرض تقریبی 17 سانتی متر و طول 120 سانتی متر است.

مخچه چه وظایفی دارد و چگونه عمل می کند؟

مخچه به تنهایی نمی تواند باعث کنترل اعمال عضلانی شود. بلکه همیشه با همکاری سایر سیستم های کنترل حرکت، عمل می کند. مخچه نقش های عمده ای در زمان بندی فعالیت های حرکتی و در رفتن سریع و نرم از یک حرکت به حرکت بعدی بازی می کند.

به طورکلی مخچه دارای تقریباً 30 میلیون واحد عملی تقریباً یکسان است.

اگرچه اکثر تصمیم گیری ها به وسیله قشر (کورتکس) مغز صورت می گیرد، اما چگونگی تنظیم تعادل، تونسیته عضلات، جهت حرکات و میزان نیروی لازم جهت انجام یک حرکت به وسیله عضلات و نیز تعیین این که کدام عضو این حرکت را انجام دهد به عهده مخچه است.

مخچه از قدیم یک "ناحیه ساکت مغز" خوانده شده است و این موضوع به طور عمده به این دلیل است که تحریک الکتریکی این ساختار هیچ گونه احساسی تولید نمی کند و به ندرت موجب  حرکت می شود. با این وجود حذف مخچه واقعاً موجب غیرطبیعی شدن شدید حرکت ما می شود.

مخچه به ویژه برای کنترل فعالیت های عضلانی بسیار سریع از قبیل دویدن، ماشین نویسی، نواختن پیانو و حتی صحبت کردن اهمیت حیاتی دارد. نبود این ناحیه از مغز موجب ناهماهنگ شدن تقریباً کامل این فعالیت ها می شود. با وجودی که نبود مخچه موجب فلج شدن هیچ عضله ای نمی شود.

اما چگونه مخچه می تواند تا این حد مهم باشد در حالی که هیچ گونه توانایی مستقیمی برای ایجاد انقباض عضله ندارد؟ پاسخ این است که مخچه به برنامه ریزی متوالی (حرکت پشت سر هم) فعالیت های حرکتی کمک کرده و همچنین فعالیت های حرکتی بدن را به طور مرتب کنترل می کند و آنها را تصحیح می کند تا این حرکات با پیام هایی که از طرف مغز دیکته می شود، مطابقت پیدا کند. در واقع مخچه به طور مداوم اطلاعات جدید را از نواحی کنترل حرکت (در مغز و نخاع) دریافت می کند. همچنین اطلاعاتی از قسمت های مختلف بدن از قبیل ماهیچه، مفصل، پوست، چشم و گوش دریافت می کند. سپس مخچه حرکاتی را که واقعاً انجام شده اند را با حرکاتی که مورد نظر سیستم حرکتی بوده مقایسه می کند. اگر این دو حرکت به طور رضایت بخشی با هم نخوانند، آنگاه پیام های مناسب برای لحظه ای مجدداً به داخل سیستم حرکتی ارسال می شوند تا سطوح فعالیت عضلات ویژه را کاهش یا افزایش دهند. همچنین مخچه هنگامی که حرکت کنونی فرد هنوز در حال انجام است، در برنامه ریزی حرکت متوالی بعدی (در جزیی از ثانیه جلوتر از آن) به قشر مغز کمک می کند.

مخچه از حرکات کنونی خود نیز درس می گیرد. به این معنی که اگر حرکتی آن طوری که دقیقاً مورد نظر بوده انجام نشود، مدار نورونی مخچه یاد می گیرد که دفعه بعد حرکت قوی تر یا ضعیف تری انجام دهد و انقباضات بعدی عضله را با حرکات مورد نظر تطبیق دهد.

از جمله علایمی که نشانه صدمه خوردن به مخچه است، عبارتند از: اختلال در تکلم، تلوتلو خوردن هنگام راه رفتن و لرزش در جریان انجام کار ارادی. همچنین صدمه به مخچه باعث می شود که شخص توانایی انجام حرکات دقیق را نداشته باشد. به عنوان مثال نتواند خط راست بکشد یا با چکش روی میخ بکوبد. البته باید توجه داشت که نوع اختلال ایجاد شده بستگی به نوع آسیب وارد شده دارد. به عنوان مثال در صورت وارد آمدن آسیب جزیی به قشر مخچه، فرد می تواند حرکات معمول خود را به آهستگی انجام دهد.

منابع: -درسنامه اعصاب- بخش آناتومی- تألیف دکتر یوسف صادقی- دانشکده علوم پزشکی دانشگاه شهید بهشتی

-فیزیولوژی پزشکی گایتون- انتشارات چهر- ترجمه دکتر فرخ شادان

-معاینات بالینی و روش گرفتن شرح حال- باربارا رابینز- ترجمه مانیا کاوه، اعظم محمدخنجری- پریسا سیفی،الهام غائبی، امیر احمد عرب زاده- ویرایش دکتر رضا بابازاده- ویرایش هشتم- انتشارات بابازاده، انتشارات نور دانش

-آناتومی عمومی- دکتر نراقی، دکتر پاسخبخش، دکتر مهدی زاده، دکتر جغتایی- نشر اشراقیه- ویرایش سوم

-فرهنگ پزشکی جیبی دورلند- دکتر هوشمند ویژه- انتشارات کلمه

-کتاب زیست شناسی 2 سال سوم تجربی