عصر کنونی را عصری می دانند که هدف از آموزش و پرورش تنها انتقال میراث فرهنگی و تجارب بشری به نسل جدید نیست.بلکه رسالت آموزش و پرورش را ایجاد تغییرات مطلوب در نگرش ها شناخت ها و در نهایت رفتار انسان ها می دایید.در این راستا معلم نقش بسیار مهم و اساسی را بر عهده دارد زیرا علاه بر نقش هدایتی حمایتی تقویتی سازمان دادن به فهالیت های یادگیری دانش آموزان و رشد هماهنگ ابهاد وجودی آنان نیز به عهده اوست.
مهلم برای رسیدن به اهداف تعیین شده در فرایند آموزش دو مسیر اصلی را در پیش رو دارد استفاده از روش های سنتی و غیر فعال و یا استفاده از روش های تدریس فعال و کاربردی.
علمای تعلیم و تربیت پس از سال ها تحقیق و تجربه به این نتیجه رسیده اند که موثرترین روش آموزش فعال کردن خود دانش آموز است که از طریق روش علمی بهتر میسر می گدد.یهنی دانش آموز به کمک تفکر و قوای ذهنی خود که در فطرت هر انسانی نهفته است(مانند کنجکازی حدس مقایسه نتیجه گیری تصور تخیل و ...)می تواند مشکلی را شناسایی و برای آن راه حل را به مرحله اجرا بگذارد و به نتیجه برسد.
در این نوشتار مختصر سعی بر این است که نقش روش های تدریس فهال و کاربردی در فرایند آموزش در حد توان تبیین گردد.امید است مورد قبول حق قرار گیرد.
چون عنوان مقاله نقش روش های تدریس فعال و کاربردی در فرایند آموزش به عنوان کارامدترین روش اثربخشی در کلا است ابتدا تعریفی از روش "روش تدریس فعال"و "روش تدریس غیر فعال "ارائه می گردد
تعریف روش
روش در مقاسل واژه لاتینی متد به کار رفته است واژه متد در فرهنگ فارسی معین و فرهنگ انگلیسی به فارسی آریان پور به روش شیوه راه طریق طرز و اسلوب معنی شده است.به طور کلی راه انجام دادن هر کاری را روش گویند.روش تدریس نیز عبارب از راه منظم با قاعده و منطقی برای ارائه درس می باشد.
تعریف روش تدریس فعال
روش تدریس فعال به روشی اطلاق می شود که در آن دانش آموزان در جریان آموزش نقش فعالی به عهده دارند و معلم نقش راهنما و هدایت کننده را ایفا می کند تعامل دوطرفه بین دانش آموزان و معلم وجود دارد.
تعریف روش تدریس غیر فعال
روش تدریس غیر فعال به روشی اطلاق می شود که در آن معلم نقش اساسی بر عهده دارد و مطالب را غالبا به شیوه شفاهی بیان می کند و معمولا متکلم وحده است و دانش آموزان شنونده مطالب می باشند.
تاریخچه روش های تدریس فعال
با نگاهی به تاریخ تعلیم و تربیت جهان می بینیم در زمانی که آموزش و پرورش هنوز شکل رسمی نیافته بود انسان ها فنون دانش و مهارت های لازم را به طور تجربی می آموختند و شخصی به اسم معلم و شخص دیگری به اسم دانش آموز و مکانی به عنوان مدرسه یا کلاس درس وجود نداشت بلکه هر فردی که مطالب یا فنون بیشتری می دانست به مثابه معلم و کسی که می خواست چیزی یاد بگیرد دانش آموز بود.طبیعت هم به عنوان مدرسه یا کلاس درس قلمداد می شد.
در حقیقت روش تدریس فعال به کار گرفته می شد.بنابراین می توان گفت که قدمت به کارگیری روش های تدریس فعال به قدمت آموزش و پرورش غیر رسمی می رسد.درگذشته افرادی همچون سقراط ژان ژاک روسو جان دیوبی ژان پیاژه و برونر اهمیت روش های تدریس فعال را درک نموده از آن استفاده می نمودند.
روش های تدریس فعال از دیدگاه اسلام
در روش آموزش اسلامی تکیه بر پرورش فکری و پرهیز از تقلید و تکرار مطالب بدون درک صحیح آنها مطرح می باشد.چنانکه علی(ع)می فرماید ارزش درک و فهم مطالب به مراتب بهتر از تکرار و خواندن است.اگر اصول دین را که از مهم ترین مسائل آموزشی دین اسلام است بررسی کنیم می بینیم اصول دین تقلیدی نیست.این بدان معنی است که هر فرد باید مسائل دینی را هم از طریق اجتهار و هم با استقلال فکری درک کند.استار شهید مطهری در تاکید اسلام بر پرورش فکری و پرهیز از تکرار مطالب بدون درک صحیح آنها اشاره می کند علم افراد ممکن است دو گونه باشد دانسته هایی که فرد حفظ کرده است علم مسموع و دانسته هایی که حاصل تجربه و تحلیل فکری است علم مطبوع.افرادی هستند که به نحوی تربیت یافته اند که آن نیروی مطبوعشان به حرکت در نیامده و پرورش نیافته است.این افراد نسبت به آموخته های خود حکم ضبط صوت را دارند و از تجزیه و تحلیل مطالب و حل مسائل عاجزند عالمی که فقط در پای منبر نشسته و سالها مطالبی را گوش کرده است و عالمی که خود به جستجوی اطلاعات و مطالب پرداخته و مسائل را تجزیه و تحلیل کرده و ورزیده شده است.عالم واقعی همین شخص است. مرحوم علامه محمد تقی جعفری تعقل در تربیت اسلامی را فوق العاده با اهمیت تلقی کرده آن را به سه ماده اساسی تحلیل نموده است ماده اول تعقل که باید تقویت شود عبارت است از تفکر هدف دار با انطباق قوانینی که صحت آنها اثبات شده است.این ماده در قرآن مجید با عبارات گوناگون مؤکدا مورد تذکر قرار گرفته است.با کلمه تفکر در 16آیه با کلمه عقل در 49آیه با کلمه لب به معنای عقل ناب و تعقل عمیق در 16آیه با کلمه فقه در 15 آیه...
ماده دوم عبارت است از موضوعات و قضایایی که باید ذهن نونهالان و میانسالان و حتی کهنسالان با اختلاف در کمیت و کیفیت آنها بر حسب مقاطع عمر درباره آنها تعقل کند.
ماده سوم تصفیه و تثبیت آن قوانینی که فعالیت عقلانی باید بر طبق آنها به جریان بیفتد.
بنابراین در اسلام روی تعقل و تفکر در امور بسیار تأکید شده است و ساعتی تفکر بالاتر از هفتاد سال عبادت به شمار رفته است.
اسلام بر پرورش فکری و فعال بودن دانش آموز در جریان یادگیری تأکید فراوان دارد.
((...به هر حال فکر نمی کنم این مسئله جای تردید داشته باشد که در آموزش و پرورش هدف باید رشد فکری دادن به متعلم و به جامعه باشد تعلیم دهنده و مربی هر که هست معلم است خطیب است واعظ است ...باید کوشش کند که (به شخص)رشد فکری یعنی قوه قدرت تجزیه و تحلیل بدهد نه اینکه تمام همتش این باشد که بیاموزند ،فرا گیرند ،حفظ کنند ،در این صورت (حاصل کار او )چیزی نخواهد شد.
ضرورت به کارگیری روش های تدریس فعال
چهار اصل پیشنهاری کمیسیون بین المللی تعلیم و تربیت
کمینیون بین المللی آموزش و پرورش در طول زندگی به چهار ستون استوار است یادگیری برای دانستن یاگیری برای انجام دادن یادگیری برای باهم زیستن و یادگیری برای زیستن.
یادگیری برای دانستن
یعنی یاد گرفتن روش یادگیری و استفاده از فرصتهایی که آموزش و پرورش در طول زندگی فراهم می آورد این فرصت ها نه یکبار بلکه بارها و بارها باید فراهم آید.
یادگیری برای انجام دادن
یعنی دانش آموزان در حین تحصیل این فرصت را به دست آورند که توانایی ها ی خود را از طریق تلاش و درگیر شدن با تجربه های علمی و انجام دادن فعالیت های اجتماعی گسترش دهند.
یادگیری برای با هم زیستن
به دنبال تحقق هدف هایی است که انسان ها همدیگر را بهتر درک کنند با تفاهم حق شناسی و همبستگی با هم زندگی کنند و در مقابله با مشکلات و بحرانها به طور دسته جمعی مشارکت همکاری و همدردی داشته و غمخوار یکدیگر باشند و حرمت کرامت و عطوفت انسانی را پاس دارد
یادگیری برای زیستن
یعنی شخصیت هر فردی انچنان رشد کند که بتواند خود را هدایت کند تصمیم بگیرد و داوری درست انجام دهد این امر حاصل نمی شود مگر اینکه قوای ذهنی قدرت استدلال حسن زیبایی شناسی استعدادهای جسمانی و مهار ت در برقراری ارتباط با دیگران در طول عمر به ویژه دوران تحصیل تمرین و تقویت و تحکیم شود اگر درباره این چهار اصل پیشنهادی کمیسیون بین المللی تعلیم و تربیت تامل و تفکر کرده و انگاه بخواهیم انرا اجرا نماییم ایا با شیوه های اموزش مستقیم و یا غیر فعال می توانیم این چهار نوع یادگیری را در مدارس دنبال کنیم روشن است که این چهار اصل در مدارس نیاز به روش های فعال و کاربردی در فرایند اموزش دارد بنابراین نظام های رسمی اموزش باید از اموزش های مستقیم معلم محور شیوه های اطلاع رسانی مرسوم دوری کنند و مدارس نیز به تدریج باید به میدان تجربه های علمی عملی و اجتماعی تبدیل شوند
پرورش قوه تفکر و خلاقیت تنها با روشهای تدریس فعال و کاربردی
این فرضیه که آب حیاتی وجود دارد و کودک با خوردن ان در دم به انسانی کامل تبدیل می شود خیالی بیش نیست زیرا انسانها با طی طریق و همراه با تلاش و کسب دانش و تجربه های علمی به تدریج به زیور معرفت علوم و فنون اراسته می شوند و در حین گذر از این منازل و طی طریق است که نخست بالغ رشید و عاقل می شوند و انگاه به تدریج قدم در راه کمال می گذارند و به منزلگاه اب حیات می رسند روش های تدریس سنتی و غیر فعال و به عبارتی معلم محور نمی تواند دانش اموزان را به تفکر وادارد و در انها خلاقیت ایجاد کرده و ان را پرورش دهد به تعبیر پائولو فرره یادگیری انفعالی یادگیری به مدل بانکی است دوازده دانش اموز طی یک ثلث به تدریج مطالب را در ذهن خود ذخیره می کنند و همانها را در امتحان پس می دهد بهترین نمره به کسی داده می شود که امانتهای سپرده شده به صندوق حافظه را به طور کامل و بدون نقصان پس بدهد روش های غیر فعال و غیر کاربردی خلاقیت بالقوه ای که در نهاد هر انسانی از بدو تولد گذاشته است را خاموش می نماید تنها روش های تدریس فعال و کاربردی و دانش اموز محور است که منتهی به پرورش قوه تفکر و خلاقیت در انسانها می شود ابراهام مظلوم می گوید خلاقیت توانایی بالقوه ای است که از بدو تولد به همه انسانها داده شده است اما اکثر انسانها این خصیصه را در دوران فرهنگ پذیری خود از دست می دهند روانشناسان گشتالی از رشد خلاقیت بیش از همه به حل مساله تاکید دارند آنان معتقدند حل مسئله گرچه از تجربیات گذشته الهام می گیرد اما حل مسئله ها به شیوه بدیع خلاقانه ممکن است فراسوی تجربیات پیشین فرد حرکت کند روش حل مسئله یکی از روشهای فعال تدریس می باشد تماس فعال با محیط زیست طبیعی اجتماعی و فرهنگی در واقع بستر و منابع اطلاعاتی تجربه خلاقانه محسوب می شود و اگر محیط خانوادگی و تحصیلی کودک درست و غنی باشد به همان اندازه خلاقیت کودک بیشتر خوئاهد بود و این همه تنها با روش تدریس کاربردی و فعال در فرایند اموزش مسیر خواهد شد روش تدریس انفعالی و غیر فعال دانش اموز را مطیع و سر سپرده معلم می کند و از بروز خلاقیت افراد جلوگیری می نماید کویت پاراول پروک می گوید در صورتی که دانش اموز مجبور باشد طریقه ای مشخص و محدودی را در یاد گیری دنبال کند به یادگیری نگرش منفی پیدا می کند و در پایان مطیع و سرسپرده معلم خواهد شد .
یاد دادن موفقیت امیز فقط در پرتو روش های تدریس فعال
روزن شاین متفکر تعلیم و تربیت می گوید یاد دادن (درس دادن )خوب از چشمان یادگیرنده پیداست اما یاد دادن موفقیت امیز از گفتار و رفتار یاد گیرنده پدیدار می شود منظور روزن شاین از این گفته پر معنی این است که بین یاد دادن خوب و یاد دادن موفقیت امیز تفاوت زیادی وجود دارد انسانها همیشه چیزهایی را یاد می گیرند که با خواستها خصلتها و توانایی های خودشان تناسب داشته باشند یا به زندگی انها مربوط شوند تمام رفتارهایی که از انسانها مشاهده می کنیم بر پایه همین اصل استوارند اگر دانش اموز یا یاد گیرنده بتواند موضوع یادگیری را انطور هضم کند که معنی و مفهوم آنرا به خودش زندگیش شهرش مردم و به جامعه اش پیوند دهند نه تنها مطالب را بگونه ای یاد می گیرند که هرگز فراموش نکند بلکه میزان علاقه اش به یادگیری بیشتر و بیشتر خواهد شد و به جستجوی اطلاعات تازه تر خواهد رفت برای رسیدن به این امر باید از روشهای تدریس فعال و کاربردی استفاده نمود اما اگر یاد دادن ها درسها به گونه ای باشد که یاد گیرندگان دانش اموزان وادار شوند از خود رفتاری نشان دهند که هرگز به مفهوم واقعی آن پی نبرده اند یا به روشهایی عمل کنند که به وجود خودشان و یا درون خودشان ارتباطی برقرار نکنند احساس خواهند کرد فردی بیهوده و بی ثمر هستند یا بازیچه دست معلم و پدر و مادر خود قرار گرفته اند چون هیچ انگیزه ای در انها بوجود نیامده است هر یادگیرنده دانش اموز با درگیر شدن مستقیم با مطالب یادگرفتنی درس چنان می اموزند و به یادگیری ها باورهای عمیق می رسند که بی درنگ در جهت اگاهی های تازه تر و بیشتر گام برمی دارد و می خواهد باز هم بداند
خانم ملک سیما احمدیخ که سالهای متمادی در مدرسه دخترانه تیزهوشان تهران مشغول به خدمت بوده اند ضمن اشاره به شرکت دانش اموزان در یک جلسه علنی دادگاه چنین اورده اند
علاوه بر تاثیرات مثبت تربیتی که بچه ها از بازدید دادگاه دریافت کرده بودند نکات جالب دیگری نیز در حاشیه این بازدید جلب نظر می کرد زیرا در پایان بازدید از بارزترین سوالاتی که از طرف دانش اموزان مطرح می شد دریافت اشکالات اخلاقی خودشان بر اساس شناختی بود که مربی هایشان نسبت به انها داشتند و پاره ای از انها با صداقت نسبت به نقاط ضعف خود از قبیل کینه توزی عصبانیت زود رنجی و مسائلی مانند این اعتراف می کرددند...
در پایان بازدیدهایی از این قبیل بود که مربیان گروه فعالیت های اجتماعی این حقیقت را لمس کردیم که می بایستی دروس و مفاهیم اجتماعی نیز به روش بقیه دروس آزمایشگاهی و تجربی در میدلن وسیع و بزرگ جامعه لمس شده و به اصطلاح با چشمان دقیق و نکته سنج بچه ها به زیر میکروسکوپی به طول و عرض زمان ها و مکان هایی که ان ها در ان زیست خواهند کرد کشانده شود.
نقش روش تدریس فعال در زندگی یک دانشمند ایرانی
وقتی از مرحوم دکتر هشترودی سوال شد از کی فهمیدید که در ریاضیات صاحب چنین استعداد شگرفی هستید ، پاسخ داد : وقتی که در درس ریاضی تجدید شدم و بر حسب تصادف معلم من عوض شد .
و چنین ادامه دادند : من در کلاس ششم آن قدر در ریاضی ضعیف بودم که همیشه معلم مدادها را لای انگشتانم می گذاشت و فشار می داد شاید تنبیه شوم و فکری به حال درس ریاضی خود کنم و اضافه کردند که هنوز هم جای درد آن مدادها را احساس می کنم .
ایشان گفتند : در آن سال تحصیلی به خصوص ، تابستان شرایطی پیش آمد و ما به دماوند رفتیم . در آن جا مادرم از معلم دیگری که تصادفا آمده بود تابستانش را در آن جا بگذراند خواست تا مرا درس بگوید . درس گفتن او همان و بروز استهداد ریاضی من همان . در امتحانات نهایی شهریور ماه بیست گرفتم . نمره ی بیست من آن قدر برای معلم اصلی من باور نکردنی و عجیب بود که خودش به حوزه ی امتحانی رفته و ورقه ی مرا از نزدیک دیده بود و باز هم نمره ی مرا باور نکرده بود ! ... به این ترتیب سرگذشت من عوض شد و آن شد که ملاحظه می فرمایید .
نتیجه گیری
قدمت استفاده از روش های تدریس فعال به قدمت ، آموزش و پرورش غیر رسمی می رسد و افرادی همچون سقراط ، ژان ژاک روسو ، جان دیوئی ، ژان پیاژه و برونر اهمیت روش های تدریس فعال را درک نموده و از آن استفاده می نمودند .
در روش آموزشی اسلام نیز تکیه بر پرورش فکری و پرهیز از تقلید و تکرار مطالب بدون درک صحیح آن مطرح می باشد و در مورد روش های تدریس فعال و کاربردی در فرایند آموزش بسیار تاکید شده است .
نتایج تحقیقات آموزشی نشان داده است که دانش آموزان از طریق آموزش فعال به سطح بالا تری از درک و فهم نایل می شوند . یادگیری فعال همچنین در توسعه و ایجاد فرصت های بحث گروهی محیطی بسیار مناسب برای دانش آموزان خجالتی فراهم می آورد .
چهار اصل پیشنهادی کمیسیون بین المللی تعلیم و تربیت مبنی بر " یاد گیری برای دانستن " " یادگیری برای انجام دادن" " یادگیری برای با هم زیستن " " یادگیری برای زیستن " تنها با استفاده از روش های تدریس فعال و کاربردی و دوری از روش های انفعالی و سنتی امکان پذیر می باشد .
پرورش قوه ی تفکر و خلاقیت و یاد دادن موفقیت آمیز تنها با روش های تدریس فعال امکان پذیر و میسر می باشد . فقط آموزش با روش فعال و کاربردی می تواند دانشمندان خلاقی را در آینده تحویل جامعه و بشریت بدهد .
پیشنهادات
1.اولین مانع کاربرد روش های فعال تدریس از طریق سیستم رسمی آموزش و پرورش بر فرد تحصیل می شود . تعداد دانش آموزان خارج از استاندارد های " نسبت دانش آموز به معلم "است .
آموزش و پرورش گرچه از این امر آگاه است ، اما محدودیت امکانات و تقاضای آموزش و پرورش به منزله ی یک حق اجتماعی از طرف مردم از یک طرف و پذیرش همه ی دانش آموزان از طرف مدرسه برای تعریف عدالت اجتماعی از طرف دیگر ، امکان تناسب موزون دانش آموز به معلم را برای کاربرد روش های فعال تدریس مشکل کرده است . لذا برای انجام این امر ضروری است به طرق مقتضی این مشکل مرتفع گردد .
2.برای تدریس با رویکرد روش های فعال و کاربردی بینش دانش ومهارت معلم لازم است . لذا باید مراکز تربیت معلم و ضمن خدمت برای به کارگیری روش های فعال و کاربردی در فر آیند آموزش آموزش های مورد نیاز را به معلمان بدهند .
3.معلمان باید در شرایط فعلی آموزش و پرورش گام به گام تدریس خود را به شیوه های فعال و کاربردی مجهز کنند .
