به مناسبت بزرگداشت ابوریجان بیرونی
نویسنده: طاهره سهرابی نژاد
    سوم ذیحجه سال ??? هجری قمری در حومه شهر کات از توابع خوارزم نوزادی به دنیا آمد که بعدها یکی از بزرگترین دانشمندان عصر خود شد و به قول «جرج سارتن»، یک سرو گردن از علما و دانشمندان عصر خود مانند ابن هیثم، علی بن عیسی کرجی و

بسیاری دیگر بالاتر بود. از نظر سارتن درخشندگی قرن چهارم و پنجم به خاطر وجود دو اسطوره بزرگ آن عصر ابن سینا و ابوریحان بیرونی بوده است.بیرونی از نخستین دانشمندانی است که در نوشته های خود به پیشینه تاریخی یک موضوع علمی پرداخته است.در فلسفه چشم بسته پیرو آرا و عقاید پیشینیان خود مانند فارابی، کندی و نظایر آنها نبوده است. بلکه نقد و بررسی نظرات و آرای ارسطو و فلاسفه ماقبل خود را برای رسیدن به درستی اندیشه های فلسفی و ایده های فکری خود انجام می داد. او همچنین برخی از آثار فلسفی هندوان کبتی چون «شامل» را به عربی ترجمه نمود.او برای پی بردن به درستی سخنان دیگران و بررسی نظریه های خود به مشاهده دقیق پدیده ها و آزمودن آزمودنی ها پرداخته و در آزمایشهای خود مانند یک پژوهشگر امروزی تلاش نمود در هنگام مقایسه ویژگی دوماده شرایط را برای آنها به طور یکسان فراهم کند. وی علوم عقلی و حکمت را نزد استاد بی نظیر زمان خود «عبدالصمد حکیم» آموخته بود.
    از دیگر ویژگی های پژوهشی بیرونی آشنا بودن او با چند زبان مانند فارسی، ترکی، عربی، سریانی، عبری،سانسکریت و یونانی بوده است و اینکه به خوبی می دانسته که برای پژوهش در فرهنگ مردم و دانش و تمدن های گوناگون باید اول زبان آنها را فراگرفت.
    از ابوریحان کتابها و آثار زیادی برجای نمانده است در حالی که مجموع آثار تالیفی توسط این دانشمند برجسته به ??? کتاب و رساله می رسد. تنها ?? کتاب از آنها باقی مانده است که دارای ارزشی بسیار زیاد در اکثر علوم است.
    مهمترین آنها عبارتند از:
    ?- قانون مسعودی: دانشنامه ای کامل در علم نجوم است که در سال??? ه.ق تالیف شده و ارزش آن تا به حدی است که آن را با «المحبطی» بطلمیوس قابل مقایسه می نماید.
    ?- آثار الباقیه عن قرون الحالیه: کتابی است درگاهشماری شناخت زمان- گاهشماری روز- سال های گوناگون مانند سال خورشیدی- قمری- یونانی- ایرانی و شرح مفهوم کبیسه- اشاره به وقایع مهم مانند طوفان نوح- هجرت- تاریخ عربهای جاهلی- تاریخ خوارزم- تاریخ یزدگرد و تاریخ اسکندر.
    در فصلهای دیگر این کتاب به افسانه اسکندر ذوالقرنین- تاریخ شاهان کهن آشور- بابل- هخامنشی- اشکانی- ساسانی- بحث جامع گاهشمار یهودی- انواع دین ها از جمله صابئیان و مندابیان، زرتشتیان، مانویان و مزدکیان اشاره می شود.
    ?- تحقیق ماللهند: درباره اوضاع سرزمین هند از تاریخ و جغرافیا گرفته تا عادات و رسوم و طبقات اجتماعی آن کشور می باشد.
    ?- التفهیم الاوائل صناعة التنجیم: که مهم ترین آثار ابوریحان در علوم ریاضی و نجوم است ودر زیر شرح مختصری از خصوصیات این کتاب را می خوانیم.
    (ویژگی کتاب التفهیم)
    التفهیم آموزش دانستی هایی بر پایه ستاره شناسی به نوآموزان است که بیرونی آن را در سال???ه.ق به خواهش ریحانه بنت الحسین خوارزمی نوشته است.
    - این کتاب به شیوه کتابی خودآموز در چارچوب پرسش و پاسخ کوتاه نوشته شده است.
    - نوشته ها در این کتاب به صورت جمله های کوتاه است و از آوردن واژه هایی که نقشی در جمله ندارد پرهیز شده است.
    - در این کتاب واژه های عربی با نشانه های جمع فارسی مانند «ها» جمع بسته شده است مانند: فلک ها- اثرها- طریق ها.‎/‎/
    - آوردن یک فعل در چند جمله پشت سر هم از دیگر ویژگی این کتاب است.
    - همینطور به کار بردن برابرهای فارسی در مقابل واژگان عربی از مشخصه های دیگر این کتاب است و آموزش دادن دانسته های نو بر پایه دانسته های قدیم از وجوه بارز این کتاب می باشد.
    او در این کتاب تلاش کرده تا جایی که امکان دارد از واژه های موجود فارسی برای توضیح علم ریاضی استفاده کند و بیشتر این واژه ها عیناً اصطلاحاتی است که از اواخر دوره ساسانی در ستاره شناسی و ریاضیات وجود داشته است مانند: بهروبهره به معنی قسمت و بخشش و.‎/‎/
    هر چند که این کتاب ارزشمند در دوره ای نوشته شده است که آغاز دگردیسی ادبی و طلیعه سبک دوره غزنوی و سلجوقی است اما به خوبی پیداست که استاد بیرونی زیربار نوگرایی عصر خود نرفته و کتاب خود را به روش قدیم یعنی بر همان روش سادگی و استحکام و پر بودن از واژگان فارسی و کاربرد افعال کامل و تمام قدیم نوشته و به پایان برده است.شیوایی کلام، استواری اسلوب، زیبایی و رسایی الفاظ و عبارات، پختگی و سنجیده بودن معانی، سند اعتبار و استواری مطالب کتاب در تاریخ و آداب و رسوم و روزهای معروف و طرز گاهشماری ایرانیان می باشد.
    نکته جالب توجه اینکه در این کتاب از کره زمین صحبت می شود که این مطلب جای تحقیق و روشنگری دارد.کتاب التفهیم در ? بخش یا باب نوشته شده است که فصل یا باب اول آن در هندسه و باب دوم آن در شمار (حساب) می باشد.در باب دوم کتاب که شمار (حساب) است بیرونی «یکی» را اینچنین تعریف می کند.
    یکی چیست یکی آن است که یگانگی بر او افتد و به او نام زده شود و از تمامی وی آن است که کمی و بیشی نپذیرد و از حال خوش به ضرب و قسمت نگردد و اندرقوت همه عددهاست و همه خاصیت های ایشان.
    یکی چگونه پاره می شود و به چند پاره
    «اما یکی حقیقی پاره نمی شود که اگر پاره شود یکی نبود بلکه آن پاره ها بود و منجمان این یکی را که درجه است در صناعت خود به شصت پاره کردند باریکتر از درجه ها و آن را دقیقه نام کردند و آنگاه هر دقیقه رابه شصت ثانیه کردند یعنی دوم بار.»
    فصل سوم کتاب درباره نجوم و افلاک است و پیرامون چاله های آسمان و زمین با فصل هایی پیرامون سیاره ها و ستاره ها- خشکی دریاها- ماه و سال و گاهشماری است. فصل چهارم درباره اسطرلاب است.گفتار پنجم پیرامون قانون های اخترشناسی است. بیرونی در آغاز کتاب به پیش نیاز بودن فصل های قبلی برای یادگیری این گفتار اشاره می کند. از خدمات ارزشمند دیگری که از این دانشمند بزرگ به جهان علم عرضه شده می توان به اندازه گیری چگالی ?? فلز و سنگ گرانبها، اندازه گیری قطر و محیط زمین، به وجود آوردن شیوه ای نو برای طراحی نقشه های جغرافیایی، اندازه گیری فاصله بین شهرها، پژوهش در باورها و تاریخ مردم هند، تهیه فهرست کتابهای زکریای رازی و.‎/‎/ اشاره کرد به علاوه اینکه بیرونی گردش خورشید، گردش محوری زمین و جهات شمالی و جنوبی را دقیقاً محاسبه و تعریف کرده است.او خورشید گرفتگی هشتم آوریل سال???? میلادی را در کوههای لغمان (افغانستان فعلی) رصد و بررسی کرد و ماه گرفتگی سپتامبر همین سال را در غزنه مورد بررسی و مطالعه قرار داد. علاوه بر موارد ذکر شده بیرونی در محاسبات خود از نوعی ترازوی ویژه استفاده می کرد که پدربزرگ ماشین حساب های امروزی به حساب می آید.او مسائلی را در ریاضیات پایه گذاری کرد که بعدها پایه و اساس طرح، اجرا و راه حل ها توسط حکیم عمر خیام شد و در قرن هفتم از این دو دانشمند به خواجه نصیرالدین طوسی منتقل شد.
    عدد پی در ریاضی از محاسبات دیگر بیرونی است همین طور، اندازه گیری قطر زمین، ارزیابی موقعیت ستارگان با اسطرلاب و ساختن کره جغرافیایی از دیگر خدمات ارزشمند و بی بدیل بیرونی به عالم بشریت است.
    لازم به ذکر است که ابوریحان با دانشمند بزرگ عصر خود ابن سینا مکاتباتی داشته است و از نظریات این عالم ارزشمند بهره مند شده و نظریات خود را نیز به ابن سینا منتقل کرده است وسخن آخر اینکه این دانشمند خستگی ناپذیر و نابغه بی نظیر در واپسین دم زندگی هنگامی که ابوالحسن علی بن عیسی فقیه معروف آن عصر بر بالینش حاضر می شود مسئله ای فقهی از او می پرسد، علی بن عیسی می گوید: اکنون چه جای این پرسش است. بیرونی پاسخ می دهد کدامیک از این دو کار بهتر است این مسئله را بدانم و بمیرم یا نادانسته از دنیا بروم و وقتی جواب مسئله را می گیرد لحظه ای بعد جان به جان آفرین تسلیم می کند و در سال??? ه.ق در غزنین دیده از جهان خاکی فرو می بندد و اینگونه است پایان زندگی ارزشمند و غرورآفرین مردی که درباره او گفته اند که: دانشی نبوده که بیرونی در روزگار خود در آن کارورزی نکرده یا با نگاهی کارشناسانه به آن نگاه نکرده باشد. از این روست که در بسیاری از کشورها نام بیرونی را بر دانشگاه ها- دانشکده ها- تالار کتابخانه ها نهاده اند و لقب «استاد جاوید» به او داده اند و دانشنامه علوم چاپ مسکو او را دانشمند همه قرون و اعصار نام نهاده است.